ऑनलाइन शिक्षण ही भविष्यवेधी गुंतवणूकच!

रेल्वेची तिकिटे बुक करण्यासाठी लांबच लांब रांगेत उभे राहण्यापेक्षा आयआरसीटीसीच्या वेबसाइटवरून बुकिंग करणे, वाणसामान ॲमेझॉन-फ्लिपकार्टसारख्या ऑनलाइन दुकानातून मागवणे, दूरवरच्या नातेवाईकांशी व्हिडिओकॉलच्या माध्यमातून बोलणे, मनीऑर्डरच्या ऐवजी गुगल-पे यूपीआय भीमसारख्या पोर्टलचा वापर करणे, हवामानाचा अंदाज घरबसल्या घेणे… याची आता आपल्याला सवय होऊ लागली आहे. या सगळ्यांमधला समान धागा म्हणजे तंत्रज्ञानाने पुसून टाकलेल्या भौगोलिक सीमारेषा व स्पर्धात्मक किमतीला वस्तू उपलब्ध करून देण्याची  अस्तित्वात आणलेली नवी व्यवस्था होय. आता या सर्व ऑनलाइन गोष्टींमध्ये शिकणेही आता डिजिटल होऊ लागले आहे. शिक्षणाची ही नवी व्यवस्था अद्यापही अंगवळणी पडलेली नसली, तरी ती आता अपरिहार्य आहे. त्यामुळे तिच्याबद्दल सर्वच बाजूने विचार व्हायला हवा.

शिक्षणाचा खराखुरा खर्च

इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे, सुखसोयी आणि चैनीच्या वस्तू दागदागिने, घरगुती वापराची यंत्रे याबरोबर शिक्षण हे अत्यंत खर्चिक असे माध्यम ठरते. आपण शैक्षणिक बाबींवर केला जाणारा खर्च नियमितपणे नोंदवत नाही. टीव्ही, फ्रिज, वॉशिंग-मशीन हे अमुक हजार रुपयांना घेतले व इतके वर्ष वापरले आता नवीन घ्यायला हरकत नाही हे गणित कसे मांडले जाते? तसे शिक्षणाचे मांडण्याची पद्धत आपल्या नाही. इयत्ता पहिलीपासून ते पोस्ट ग्रॅज्युएट होईपर्यंत साधारण पंधरा ते सतरा वर्षे एखाद्या व्यक्तीचा शैक्षणिक प्रवास सुरू असतो. त्यामध्ये शैक्षणिक साहित्य, संगणक, अभ्यासक्रमाची फी, क्लासेस, प्रवास खर्च, विविध सॉफ्टवेअर यांचा खर्च विचारात घेतला तर शिक्षण हे खासगी खर्चातील महागडे क्षेत्र ठरेल.

नव्वदीनंतरच्या काळात खासगीकरण हळूहळू समाजात रुळायला लागल्यावर शिक्षणक्षेत्र आणि खासगीकरण याचा सहसंबंध हळूहळू दृढ व्हायला लागला. अस्तित्वात असलेल्या सरकारी शाळा आणि नव्याने उदयास आलेल्या खासगी संस्थांद्वारे चालवल्या जाणाऱ्या शाळा महाविद्यालये यांच्या नव्या लाटेत बदलते तंत्रज्ञान मोलाचे ठरले. तांत्रिक बदल आत्मसात करून सॉफ्टवेअर आणि माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रात आपण जी भरारी घेतली ती डोळ्यासमोर आहे. आता शैक्षणिक क्षेत्रातील नवे स्थित्यंतर येऊ घातले आहे, ते म्हणजे ऑनलाइन शिक्षण.

ऑनलाईन शिक्षण म्हणजे काय?

व्हिडिओ कॉन्फरन्स सारखे लाईव्ह लेक्चरद्वारे ऐकणे म्हणजेच ऑनलाइन शिक्षण असा गैरसमज करून घेण्याचे प्रथम आपण थांबवले पाहिजे. गेल्या महिन्याभरात शहरी भागातील काही शाळांमधून महाविद्यालयांमधून Zoom व तत्सम माध्यमातून ऑनलाइन तासिका भरवण्याची प्रक्रिया सुरू झाली. त्यामुळे हेच ऑनलाइन शिक्षण हा काही जणांचा गैरसमज झालेला आहे. ऑनलाइन शिक्षण याचा सोपा अर्थ तंत्रज्ञानाचा वापर करून आपल्याला  घरबसल्या शैक्षणिक सोयी-सुविधा मिळणे. शैक्षणिक संस्थेत न जाता प्रवेशापासून डिग्रीपर्यंतच्या सगळ्या गोष्टी आपण इंटरनेट या माध्यमातून मिळवू शकतो.

यात पुढील बाबींचा समावेश होतो

• प्रवेश प्रक्रिया डिजिटल असणे
• पुस्तके व शैक्षणिक साहित्य इलेक्ट्रॉनिक (फक्त पीडीएफ नव्हे) स्वरूपात मिळणे.
• विषय शिकवताना ज्या संकल्पना महत्त्वाच्या असतात त्यांचे सहा ते सात मिनिटाचे छोटे व्हिडिओ युट्युब सारख्या माध्यमातून मुलांपर्यंत पोहोचविणे.
• ई-पुस्तके वाचण्यासाठीचे सॉफ्टवेअर तयार करणे.
• छापील पुस्तकांच्या डिजिटल आवृत्त्या तयार करणे.
• जसे प्रत्यक्ष वर्ग भरतात, तसे ऑनलाइन माध्यमातून वर्ग भरवणे.
• E-content वाचून किंवा बघून विद्यार्थ्यांना ज्या शंका उत्पन्न होतात त्याचे निराकरण करण्यासाठी शिक्षक व विद्यार्थी यांच्यात थेट सुसंवाद घडवून आणणे.
• सत्राच्या शेवटी ऑनलाईन माध्यमातून परीक्षा घेणे.
• त्या परीक्षेसाठीचे प्रश्न कसे असतील त्याची उत्तरे विद्यार्थ्यांनी कशी लिहिणे अपेक्षित आहे त्याचे मूल्यमापन कसे केले जाईल याविषयी आराखडा बनवणे.
• परीक्षा आराखड्यानुसार त्या परीक्षा प्रत्यक्ष ऑनलाईन घेण्यासाठी पोर्टल सॉफ्टवेअर तयार करणे.
• एकाच वेळी परीक्षा घेता येतील अशा प्रकारची वेळापत्रकाची आखणी करणे.
• ऑनलाइन शिक्षण घेण्यासाठी जे गॅजेट लागतात उदाहरणार्थ डेस्कटॉप, कॉम्प्युटर, लॅपटॉप, स्मार्टफोन, चांगल्या दर्जाचे हेडफोन, वेगवान इंटरनेट याची रास्त दरात उपलब्धता असणे.

ऑनलाइन शिक्षण घेण्याला असलेल्या मर्यादा ज्या अभ्यासक्रमात असतात तेथे ऑनलाइनची सक्ती न करणे व व फक्त संकल्पना समजणे पुरताच ऑनलाईनचा आग्रह धरणे, हा महत्त्वाचा मुद्दा आहे. म्हणूनच ऑनलाइन शिक्षण प्रत्यक्षात आणता पुढील बाबींचा विचार आधी करायला हवा.

भारतातील तंत्रज्ञानाचा विकास व सद्यस्थिती

सॅम पित्रोदा यांच्या नेतृत्वाखाली कुशल व अकुशल भारतीयांनी कमालीची मेहनत घेऊन संदेशवहन जाळे पहिल्यांदा अस्तित्वात आणले. १९८५ नंतर माहिती तंत्रज्ञान हा एक नवीन उद्योग अस्तित्वात येऊ शकतो, याची पहिल्यांदा आपल्याला जाणीव झाली. स्वर्गीय राजीव गांधी पंतप्रधान असताना माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्राला नवे संधींचे आभाळ खुणावू लागले. भारतात संगणक आणण्यासाठी किती बौद्धिक अडचणींचा आपल्याला सामना करावा लागला हे आपल्या कल्पनेपलीकडचे आहे.

हे समजून घेण्यासाठी दोन उदाहरणे घेऊया. ‘टाटा कन्सल्टन्सी सर्व्हिसेस’ या कंपनीने ‘लाईफ इन्शुरन्स कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया’ (LIC) या सरकारी कंपनीसाठी विकत घेतलेले, पण राजकारण, कामगार संघटनांचे हितसंबंध आणि दूरदृष्टीचा अभाव यामुळे धूळ खात पडलेले संगणक विकत घेतले आणि आपला व्यवसाय वाढवला. (संदर्भ :टाटायन, लेखक गिरीश कुबेर) पुढे जाऊन या टाटा कन्सल्टन्सी सर्व्हिसेस या कंपनीने  माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रात आपले नाव मोठे केले.

दुसरे उदाहरण इन्फोसिसचे. इन्फोसिस टेक्नॉलॉजी लिमिटेड या कंपनीला संगणकासाठीचे सुटे भाग आयात करण्यासाठी सरकारी पातळीवर इतके खेटे घालावे लागले की, तेवढ्यात एक नवा संगणकच अमेरिकेत शोधला असता! (संदर्भ: इमॅजिनिंग इंडिया, लेखक नंदन निलेकणी) अशी आपली नोकरशाही होती आणि याच भारतात आज लाखो सॉफ्टवेअर इंजिनिअर्स भारतीय आणि परदेशी कंपन्यांमध्ये कार्यरत आहेत.

आजच्या ऑनलाईन शिक्षणाच्या विषयाशी या गोष्टींचा संबंध काय? असा प्रश्न वाचक म्हणून तुम्हाला पडणे हे स्वाभाविक आहे. पण, यातून इतकच सूचित करायचे आहे की, एखादा नवीन प्रयोग येऊ घातलेला असतो तेव्हा त्यात जितक्या अडचणी येतात तितकाच तो प्रयोग अत्यंत यशस्वी ठरतो. हा इतिहास आहे! ऑनलाइन शिक्षण हे त्याच मार्गाने जाईल असे वाटते.

ऑनलाइन शिक्षण आणि नकारात्मक मनोवृत्ती

भारतात फक्त निम्म्या घरातच इंटरनेट आहे, सर्व विद्यार्थ्यांकडे लॅपटॉप स्मार्टफोन असेलच असे नाही, मग ऑनलाईन शिक्षणाची सुरुवात करण्याची आता गरज आहे का?  असा प्रश्न निश्चितपणे विचारला जाईल. ऑनलाइन शिक्षण घेताना विद्यार्थी लक्ष देऊन शिकतील का? आणि तसे नसेल तर कशाला हवे ऑनलाइन शिक्षण?  अर्थव्यवस्था नाजूक स्थितीत असताना लोकांकडे जगायला पैसे नाहीत आणि कशाला हवे ऑनलाइन शिक्षण?

अशा सर्व प्रश्नांच्या उत्तरासाठी वरील दोन कंपन्यांची उदाहरणे मुद्दाम दिली आहेत.

शिक्षणासाठी केलेला खर्च, हा खर्च की गुंतवणूक?

आपल्याकडे कनिष्ठ मध्यमवर्गीय, मध्यमवर्गीय, उच्च मध्यमवर्गीय अशा विविध वर्गातील लोकांचा शिक्षण क्षेत्रातील खर्चाचा दृष्टिकोन व्यापक नाही. आपल्या मुलाला/मुलीला शाळेत प्रवेश दिल्यापासून ते शिक्षण पूर्ण होईपर्यंत फक्त सुखसोयी द्यायच्या नसतात, तर शैक्षणिक वातावरण सुद्धा निर्माण करायचे असते. संगणकावर फक्त गेम खेळले जातात, आपल्याला कॉम्प्युटर सायन्स किंवा आयटीला अॅडमिशन घ्यायची आहे का? मग कशाला हवाय लॅपटॉप? इंटरनेटवर कोणाला शिक्षण मिळते काय? अशा प्रकारचे विचार पालक वर्गामध्ये घाऊक प्रमाणात पसरले आहेत. आपण विद्यार्थ्यांना वाचनाची आवड लावू शकलो नाही, त्यांच्यामध्ये अभ्यासू दृष्टिकोन निर्माण करू शकलो नाही याची खंत कमी, पण तंत्रज्ञानच मुलांना भरकटत नेते हा दृष्टिकोन ठाम! अशी धारणा असलेल्या समाजाला ऑनलाइन शिक्षण समजायला थोडा वेळ लागेल.