रशियातही तरुण रस्त्यावर येताहेत

२०१९ या वर्षात रशियातल्या मॉस्कोमध्ये सध्याच्या काळातील काही सर्वात मोठी निदर्शने झाली. महत्त्वाचे म्हणजे या निदर्शनात तरूणांचा सर्वात मोठा सहभाग होता. मॉस्को सिटी ड्युमा निवडणुकीत सरकारने स्वतंत्र उमेदवारांची नोंदणी नाकारल्याबद्दल सरकारच्या नकाराच्या निषेधासाठी लाखो नागरिक आणि तरुण रस्त्यावर उतरले होते. रशियन लोकांमध्ये नागरी हक्कांबाबत जागरूकता वाढत आहे याचे हे लक्षण आहे. बऱ्याच कालावधीनंतर आणि पुतीन यांची मजबूत पकड असणाऱ्या रशियात प्रथमच मोठ्या संख्येने देशव्यापी निदर्शनास आलेल्या तरुणांनी अशी मागणी केली की सरकारने त्यांचे म्हणणे ऐकावे आणि त्यांच्यासोबत संवाद साधावा, चर्चा करावी. या रशियन निषेध चळवळीतील तरूणांची विशिष्ट भूमिका अस्पष्ट राहिली असली, तरीही या घटनेकडे बारकाईने पाहणे अत्यावश्यक ठरते.

८ सप्टेंबरच्या मॉस्को सिटी डूमा निवडणुकीत रशियन सरकारने सर्वांना भाग घेण्यास बंदी घालण्यात आली होती. मॉस्कोच्या निवडणूक अधिकाऱ्यांनी बऱ्याच  कारणास्तव बत्तीस उमेदवारांची नोंदणी नाकारली. यापूर्वी एक दोन महिने आधी रशियाच्या मॉस्को शहरात तिथल्या प्रशासना विरोधात मोठे निषेध मोर्चे निघाले होते. जुलै १९च्या मध्यापर्यंत रशियनांचा जनक्षोभ हा आपल्या परमोच्च टोकावर पोहोचला होता आणि निषेधाच्या रूपात त्याचा उद्रेक झाला. जुलै-ऑगस्ट महिन्यात हजारो लोक रस्त्यावर उतरले. त्यानंतर अनेकांना अटक आणि बळाचा क्रूरपणे वापर करून हे आंदोलन रोखण्यात आले.

एका अहवालानुसार मॉस्को पोलिसांनी ३००० लोकांना अटक केली होती आणि विरोधी नेत्यांना ताब्यात घेतले होते. स्थानिक वृत्तपत्राच्या हवाल्यानुसार जवळपास ६० हजार लोक मॉस्कोच्या साखारोव्ह भागात जमा झाले होते. या घटनेचे पडसाद पुढे अनेक महिने रशियन राजकारण सामाजिक स्थितीवर उमटणार आहेत. निषेधाचे हे मोर्चे अनेक निरीक्षकांना आश्चर्यचकित करून गेले. कारण यातील रशियन तरुणांचा उस्फुर्त सहभाग. एक सर्वेक्षणानुसार या निषेध मोर्च्यामध्ये सहभागी झालेल्यापैकी ४० टक्के लोक हे पस्तीस किंवा त्यापेक्षा कमी वयाचे होते तर ३० टक्के लोक हे पंचवीस किंवा त्यापेक्षा कमी वयाचे होते.

या अशांततेने आणि आंदोलनाने हे स्पष्ट झाले आहे की, तरुण रशियन आपली स्वतःची राजकीय ओळख निर्माण करण्याच्या दिशेने वाटचाल करत आहेत. काही वर्षांपूर्वीपर्यंत, अठरा ते तीस वर्षे जुन्या लोकसंख्येला सर्वात विश्वासू आणि समर्थकांचा गट म्हणून पाहिले जात होते. रशियन अध्यक्षांना युवा पाठिंबा हा ६५ टक्के होता. परंतु अलीकडच्या काही महिन्यात यात प्रचंड नाटकीय बदल झालेले दिसून येत आहे. जानेवारी २०१९ मधील एका सर्वेक्षणानुसार (जे नंतर काढले गेले आहे) तरुणांकडे आता रशियन अध्यक्षांबद्दल कमीतकमी अनुकूल दृष्टीकोन आहे तो म्हणजे केवळ ३२ टक्के. जे सामान्य लोकांमध्ये सरासरीच्या ४२ टक्क्यांच्या विरूद्ध आहे.

रशियामध्ये तीन प्रमुख घटकांमुळे हे तीव्र बदल घडत आहे

प्रथम, मोजका सत्ताधारी वर्ग (एलिट क्लास) आणि पिढ्यांमधील अंतर (Generation gap) इतकी वाढली आहे की त्यात आता पूल बांधणे जवळजवळ अश्यक्य आहे. सत्ताधारी वर्गापासून रशियन तरुण वर्ग फार दूर गेला आहे. त्यांच्या मनात सुप्त आक्रोश दिसून येतो आहे. तसेच दोन पिढ्यांमधील अंतराच्या दरीत फार वाढ झाली आहे. एकिकड़े सामान्य नागरिक आणि सत्ताधारी तर दुसरीकडे तरुण वर्ग असे दोन गट पडलेले दिसून येते. या दोन्ही गटांचे आपापले प्राधान्यक्रम आहे, जागतिक दृष्टिकोन आणि मूल्य आहेत. यात प्रचंड तफावत आणि अंतर आहे.

दुसरे म्हणजे, रशियन तरुण ऑनलाइन जगात राहतात. ते टेक्नोसॅव्ही युगात वावरतात. इंटरनेट हे त्यांचे संवादाचे माध्यम आहे. ते या माध्यमातून व्यक्त होतात. ते माहितीचा वेगळ्या प्रकारे उपयोग करतात. राष्ट्रीय टीव्ही नेटवर्कवरून प्रचार करणाऱ्या क्रेमलिनसाठी हे मुख्यत्वे रोगप्रतिकारक ठरत आहे. आपण सांगू तसे सामान्य जनतेने वागावे असं रशियन अधिकारी व सत्ताधीशांचा होरा आहे. रशियन तरुणाई याविरुद्ध उभी राहते आहे.

तिसरे आणि महत्त्वाचे कारण म्हणजे क्रेमलिनचे तरुण पिढीच्या वर्तमान आणि भविष्याबद्दलचे धोरण यातील ढिसाळपणा आणि दुर्लक्ष. क्रेमलिन अद्याप तरुणाईच्या भविष्यासाठी सकारात्मक अजेंडा किंवा धोरणात्मक दृष्टी देण्यास अपयशी ठरलीय. दीर्घकाळ क्रेमलिनची गाजर दाखवण्याचे डावपेच अयशस्वी झालेले  दिसून येत आहे.

क्रेमलिनच्या मजबूत भिंतींना आता हादरे बसायला सुरुवात झाली आहे का?

रशियातील वेगवेगळ्या शहरांत जे गड किंवा किल्ले बांधाल्या गेले ते क्रेमलिन या नावाने ओळखले जातात. १९१७ पूर्वी सोव्हियत विरोधी शक्तीचा गड म्हणून हे दुर्ग आपले अस्तित्व टिकवून होते. साम्यवादी शासन व्यवस्थेत हे किल्ले व्यवस्थेच्या केंद्रस्थानी होते. पूर्वी या वास्तू मध्ये राजदरबारातील मोठ्या व्यक्तींचा निवास असायचा तर आता रशियाच्या अत्यंत वरिष्ठ अधिकाऱ्यांचे क्रेमलिन हे निवासस्थान आहे. लेनिनची समाधी असणाऱ्या मॉस्कोतील लाल चौकाजवळच क्रेमलिनची भव्य वास्तू असल्यामुळे याचे राजकीय, सामाजिक, भौगोलिक महत्व व वलय वेगळे आहे.

सरकारमध्ये नोकरीच्या (Career opportunities) संधी किंवा कॉर्पोरेशनमधील संधी क्रेमलिन तरुणांना देऊ शकत होते. परंतु २०१४ पासून या संधी आता प्रवेश करू नये अशा झाल्या आहेत. रशियन अर्थव्यवस्थेचा संकोच होत आहे आणि रशियन प्रशासनात क्लेप्टोक्रेसी व नातलगवाद वाढला आहे. जणूकाही सामान्य तरुणाईसाठी सरकारी रोजगाराची दार बंद होत आली आहेत असे त्यांचा समाज झाला आहे.

इतर काही तज्ज्ञांचे मत आहे की, मॉस्कोचे निषेध हे वाढत्या नागरी जागृतीचे फलित होय. तरुणांसह रशियन लोक, सरकारबरोबर सतत संघर्षात सापडतात आहेत आणि त्यांचा विचार, दृष्टिकोनाचा मान राखण्याची आणि अधिकाऱ्यांनी शांततेत संवाद साधण्याची गरज आहे. मॉस्को निवडणुकीच्या बाबतीत सरकारने अशा प्रकारच्या डी-एस्केलेटरी संवादात प्रवेश करण्यास नकार दिला आणि सामान्य तरुणाईच्या भावनेचा उद्रेक झाला.

या तरुणाईशी संवाद साधण्यापेक्षा रशियन प्रशासन पोलिसांच्या माध्यमातून बळाचा वापर करत त्यांच्या मागणीकडे दुर्लक्ष करत आहे. निषेधासंदर्भातील ताज्या राष्ट्रीय सर्वेक्षणात असेच दिसून आले आहे. मतदान केलेल्या लोकसंख्येच्या सर्वात तरुण अठरा ते चोवीस वयोगटातील ६० टक्के लोकांनी असे म्हटले आहे की, पोलिसांनी कठोर कारवाई केली आणि शक्तीचा वापर केला. त्यांचे म्हणणे एकूण घेतले गेले नाही.

विश्लेषक डेनिस व्होकोव्ह यांनी आपल्या तरुणांसोबतच्या मुलाखतीं शेअर केल्या आहेत. मॉस्कोच्या निषेधाचा संदर्भ देताना तरुण  म्हणाले की “अधिकारी सत्ता संरचनेत कोणालाही पडू देऊ इच्छित नाहीत. ते फक्त स्वत:चाच विचार करतात आणि सरासरी लोकांकडे दुर्लक्ष करतात. इथे निष्पक्ष निवडणुका नाहीत.” महत्त्वाचा मुद्दा ते नोंदवतात कि “रशियात राज्यघटना कार्य करत नाही.”

हा नवीन पिढीतील उद्रेक समजून घेण्यासाठी राजकीय संदर्भ हा आणखी उपयुक्त आहे. प्रादेशिक राजकारणाचे तज्ज्ञ अलेक्झांडर कीनेव्ह यांनी रशियाच्या क्राइमिया नंतरचे सामाजिक एकमत होण्याचे प्रमाण वाढत असल्याचे मत व्यक्त केले. मॉस्कोच्या अधिकाऱ्यांचा निवडणुकीत स्वतंत्र उमेदवार नोंदविण्यास नकार हा एक स्पष्ट अन्याय आहे. हे मोर्चांना उत्तेजन देणारे होते, परंतु निषेधाची भावना आधीच तेथे होती. पोलिसांच्या निर्दय नकाराच्या निषेधांबद्दल सरकारच्या प्रतिक्रियेतून इजा करण्याचा अपमान झाल्याने अधिकाधिक रशियन लोकांना रस्त्यावर उतरायला लावले.

राजकीय भाष्यकार किरील रोगोव्ह यांनी वेगळे मत नोंदवले आहे. त्यांच्या म्हणण्यानुसार, निषेधाचे राजकीय स्वरूप फक्त मॉस्कोमध्येच नव्हे, तर देशाच्या इतर भागातही प्रकर्षाने वाढले. उत्तरेकडील शीज शहर आणि येकेटरिनबर्ग येथे निषेध नोंदविण्यात आले आहेत. मॉस्कोच्या निषेधाने हे उघड झाले, की रशियन तरुणांची नवीन पिढी जुन्या पिढ्यांपेक्षा अत्यंत राजकीय आणि भेकड आहे. रोगोव्ह म्हणाले-“या युवकाचा निषेधाविषयी वेगळा दृष्टिकोन आहे, त्यांच्यात मूलभूत असहायता आहे.”

मानवाधिकार कार्यकर्ते तातियाना लोकशिन यांनी अशाच दृष्टिकोनाचे स्पष्टीकरण दिले आणि मॉस्कोच्या निषेधाच्या वेळी मोठ्या संख्येने तरुण लोक सोव्हिएत युनियनमध्ये मोठे झाले नसल्याचे कारण दिले आहे.

या परिस्थितीकडे पाहण्याचा अजून एक मार्ग म्हणजे वैयक्तिक आणि सामूहिक अनुभवांच्या मानसिक दृष्टिकोनातून जातो. समाजशास्त्रज्ञ ओल्गा झेलेव्वा यांनी स्पष्ट केले की मॉस्कोच्या निषेधादरम्यान ताब्यात घेण्यात आलेले तीनशे लोक विद्यार्थी होते, बरेचसे “प्रशासकीय खटल्याला तोंड देत होते, तसेच पोलिस आणि विद्यापीठाच्या अधिकाऱ्यांच्या धमक्या तोंड देत होते. त्यापैकी एक, इयगोर झुकोव्ह, इकॉनॉमिक्सच्या उच्च शाळेचा विद्यार्थी आहे, तो नजरकैदेत आहे आणि त्याला इंटरनेटवर अतिरेकीपणाच्या आरोपाखाली पाच वर्षांची शिक्षा होऊ शकते. स्पष्टपणे सांगायचे तर,अनेक रशियन तरुण त्यांच्या साथीदारांविरूद्ध पोलिसांच्या बेमुर्वतपणाचे धोरण व आपल्या साथीदारांचे सरकारबद्दलचे त्यांचे मत समजून घेतील आणि यामुळे सामाजिक संघर्ष आणखीनच वाढेल.”

रशियन प्रशासन पोलिसांच्या मदतीने युवकांच्या संस्कृतीवर सरकारी दडपशाही आणू पाहत आहे. त्यांच्या व्यक्त होण्याच्या माध्यमांवर दडपण आणल्या जात आहे. गेल्या डिसेंबरमध्ये एका वेदोमोस्ती स्तंभलेखकाने नमूद केल्याप्रमाणे, रशियन अधिकारी रस्त्याच्या संगीतावर बंदी घालण्याचा प्रयत्न करतात, जे संगीत सहसा गडद, कठोर, निर्दयपणे प्रामाणिक आणि सरकारविरोधी असते. “निषेधाचे संगीत” बनत असताना पोलिसांची क्रौर्यता आणि अराजकता यात वाढ होत आहे. थीम, ऑक्सॅक्समीमिरॉन, क्रोव्होस्टोक आणि आयसी ३ पीएके या लोकप्रिय बँडला प्रचंड पाठिंबा १० ऑगस्टच्या निदर्शनात मिळाला होता. या बँड वर बंदी आणली जात आहे. युवकांचा आवाज दाबला जातो आहे.

बिघडलेल्या सामाजिक असंतोषाची कारणे देशाला कुठल्याही दिशेला घेऊन जाऊ शकतात. रशियात अशी परिस्थिती उद्भवली आहे. वाढत्या सामाजिक राजकीय समस्यांबाबत उपाय म्हणून रशियाची राजकीय व्यवस्था अत्यंत कठोर होते आहे. सार्वजनिक असंतोष वाढल्यामुळे रशियातील सामाजिक दृष्टीकोन बदलू शकेलही, परंतु तो काय आणि कसा असेल हे अद्याप स्पष्ट झाले नाही. तिथल्या जनमत सर्वेक्षणात सरकारवरील जनतेच्या विश्वासाच्या पार्श्वभूमीवर राजकीय स्वातंत्र्य, आदर आणि प्रामाणिकपणाची वाढती मागणी रशियात दिसून येते आहे. अशा परिस्थितीत, राजकीय दृष्टिकोन आणि धैर्य असलेले रशियन तरुण देशातील राजकीय बदलांमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावू शकतात. रशिया अंतर्गत असंतोषाच्या उंबरठ्यावर उभा आहे, हा असंतोष रशिया दडपून टाकतो की सामंजस्याने त्यावर तोडगा काढतो हे येणार काळच ठरवेल. अन  दोन्हीचे पडसाद रशियात पुढे उमटत राहतील.