युक्रेनच्या संकटादरम्यान रशियाच्या आर्थिक प्रगतीचे मॉडेल

Image Source: Getty

हा लेख ‘रायसीना एडिट २०२५’ या मालिकेचा एक भाग आहे.

2022 मध्ये पश्चिमी निर्बंधामुळे GDP मध्ये 1.2 टक्क्यांची थोडी घट झाल्यानंतर, रशियाची अर्थव्यवस्था 2023 आणि 2024 मध्ये अंदाजे 4.1 टक्क्यांनी वाढली. हे युरोपीय युनियन (EU) आणि युनायटेड स्टेट्स (US) मध्ये पाहिलेल्या वाढीच्या दरापेक्षा जास्त आहे. या काळात रशियाला 16,000 हून अधिक आर्थिक, व्यापार, क्षेत्रीय, लॉजिस्टिक, वैयक्तिक आणि इतर शिस्तभंग बंधनांचा सामना करावा लागला, जे जगातील इतिहासात कधीच झालेले नाही. त्याचबरोबर, परदेशातील आर्थिक मालमत्ता गोठवण्यात आली किंवा चोरी केली गेली, आणि निर्यात पाइपलाइन्सवर हल्ले झाले. बाह्य धक्क्यांचा सामना करत असताना रशियाची अर्थव्यवस्था मजबूत कशी राहिली, हे तीन कारणांनी स्पष्ट होते: 1) 30 वर्षांच्या बाजार सुधारणांचा परिणाम; 2) या वर्षांमध्ये तणाव सहन करण्याच्या आणि संकटाचा सामना करण्याच्या धोरणांमध्ये मोठा अनुभव आला. 3) पश्चिमी देशांनी रशियाच्या अर्थव्यवस्थेला विलग करण्याच्या क्षमतेचे चुकीचे अनुमान लावले.

बाजारपेठेतील संस्थांमुळे, रशियन अर्थव्यवस्था केवळ अत्यंत अनुकूलच नाही तर वैविध्यपूर्ण देखील आहे. ऊर्जा, खनिजे, अन्न, पिके आणि जलस्रोतांमध्ये रशिया स्वयंपूर्ण आहे. यात एक विकसित आणि स्थिर देशांतर्गत बाजारपेठ आणि तणाव-प्रतिरोधक बँकिंग प्रणाली आहे, जी प्रमुख समस्या असलेल्या बँकांपासून मुक्त आहे. राष्ट्रीय नावीन्यपूर्ण प्रणाली लस निर्मितीपासून हायपरसॉनिक तंत्रज्ञानापर्यंत आणि दोन AI मॉडेल्सच्या एकाच वेळी स्पर्धात्मक विकासासाठी एक मजबूत तांत्रिक आधार प्रदान करते. कोविड-19 महामारीच्या काळात आरोग्यसेवेच्या सुव्यवस्थित नियमांमुळे स्वयंप्रतिकार रोगांसाठी लक्ष्यित उपचारात्मक औषधांचा बाजारात प्रवेश करण्यास परवानगी मिळाली.

या काळात रशियाला 16,000 हून अधिक आर्थिक, व्यापार, क्षेत्रीय, लॉजिस्टिक, वैयक्तिक आणि इतर दंडात्मक बंधनांचा सामना करावा लागला, जे जगातील इतिहासात कधीच झालेले नाही.

2022 चे आर्थिक संकट हे आधुनिक रशियाच्या इतिहासातील पाचवे संकट आहे. गेल्या काही वर्षांमध्ये, सरकार, नियामक आणि मध्यवर्ती बँकेने संकट हाताळण्याचा आणि अर्थव्यवस्थेचा समतोल राखण्यासाठी धोरणे व्यवस्थापित करण्याचा मौल्यवान अनुभव मिळवला आहे. रशियन मध्यमवर्ग बँक खाती, स्थावर मालमत्ता, चलन आणि सोन्याद्वारे त्यांची मालमत्ता व्यवस्थापित करण्यात कुशल होत असल्याने, व्यवसाय आणि अगदी कुटुंबांसाठीही हेच लागू होते.

तेल उत्पादकांनी त्यांच्या निर्यात बाजारपेठेत मोठा बदल केला. 2021 मध्ये, जवळजवळ सर्व कच्च्या तेलाची निर्यात युरोपमध्ये झाली, परंतु 2022 च्या अखेरीस 80% आशियाई बाजारपेठेत निर्देशित केली गेली. 2021 मध्ये, रशियाचे सर्वोच्च व्यापारी भागीदार चीन, जर्मनी आणि नेदरलँड्स होते, परंतु 2023 पर्यंत ते चीन, भारत आणि तुर्की होते. रशिया हा आता युरोपमधील चीनचा सर्वोच्च व्यापार भागीदार आहे आणि चीनची व्यापार तूट असलेल्या मोजक्या देशांपैकी एक आहे. विशेष म्हणजे, रशिया अजूनही युरोपियन युनियनला दुसरा सर्वात मोठा LNG पुरवठादार आहे.

निर्बंधांमुळे देशांतर्गत उत्पादनात मोठी वाढ झाली आहे. 2014 पासून, कृषी, अन्न उत्पादन यासारखी क्षेत्रे आयात प्रतिस्थापन धोरणाचा भाग राहिली आहेत, ज्याने चांगले काम केले आहे. आज, उत्पादन क्षेत्रातील प्रयत्न सुरू असताना, औद्योगिक धोरणाचे लक्ष आरोग्यसेवा, शिक्षण आणि पर्यटन यासारख्या सेवांकडे वळत आहे. हा बदल मोठ्या प्रमाणात डिजिटलायझेशन आणि कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या (AI) वापरावर मोठ्या प्रमाणात अवलंबून आहे. कर, सीमाशुल्क, सरकार, बँकिंग आणि शिक्षण यासारख्या प्रमुख क्षेत्रांचे डिजिटायझेशन करण्यात आले आहे, कार्यक्षमता सुधारण्यात आली आहे, लोकसंख्येची आव्हाने कमी करण्यात आली आहेत आणि भ्रष्टाचार कमी करण्यात आला आहे.

रशियाचे तीन प्रमुख व्यापारी भागीदार चीन, जर्मनी आणि नेदरलँड्स होते, त्यानंतर 2023 मध्ये ते चीन, भारत आणि तुर्की होते.

या संकटाचा सामना करण्यासाठी रशियातील स्थूल धोरणेही बदलली आहेत. सरकारने अर्थसंकल्पीय नियम शिथिल केले आहेत, वित्तीय खर्चात वाढ केली आहे, ज्यामुळे कर्जाच्या मागणीसह महसूल आणि मागणी वाढली आहे. परिणामी, आर्थिक अपेक्षा सुधारल्या आहेत. केवळ मागणी कमी करूनच नव्हे, तर पुरवठा वाढवून आणि उद्योजकता वाढवून महागाईवर नियंत्रण ठेवणे हे उद्दिष्ट आहे. रशियाचे अध्यक्ष व्लादिमीर पुतीन यांनी स्पष्ट केले की दरवाढीवर नियंत्रण ठेवणे हे केवळ बँक ऑफ रशियाचे काम नाही, तर पुरवठा वाढवण्यासाठी सरकार किती चांगले काम करत आहे हे मोजण्याचा एक मार्ग देखील आहे. रशियन सरकार "डी-ऑफशोरायझेशन" वर देखील काम करत आहे- प्रमुख कंपन्यांना विशेष प्रशासकीय क्षेत्रांमध्ये ठेवून त्यांना रशियन नियंत्रणाखाली परत आणणे. दरम्यान, मध्यस्थ म्हणून काम करणारी परदेशी मालकी नष्ट केली जात आहे. एकत्रितपणे, हे उपाय रशियाच्या पुरवठा-बाजूच्या अर्थव्यवस्थेची आवृत्ती तयार करतात.

सुरुवातीचे परिणाम काय आहेत? 2023 मधील वापराच्या पातळीसह बहुतेक उपाययोजनांद्वारे, रशियन अर्थव्यवस्था 2021 च्या अखेरीस जिथे होती तिथे परत आली आहे. कामगारांची कमतरता (पूर्ण रोजगार असूनही) आणि बंद झालेली निर्यात बाजारपेठ ही मुख्य आर्थिक आव्हाने आहेत. जागतिक बँकेच्या ताज्या आकडेवारीनुसार, क्रयशक्तीच्या (परचेसिंग पावर पॅरिटी) समानतेच्या बाबतीत जीडीपीच्या आधारे रशिया जगातील पहिल्या पाच अर्थव्यवस्थांपैकी एक बनला आहे. हे यश अनेक घटकांमुळे आहे, ज्यात रूबलच्या घसरणीमुळे बऱ्याच काळापासून किमतीतील वाढ मागे पडली आहे, ज्यामुळे डॉलरच्या दृष्टीने वस्तूंची किंमत कमी झाली आहे.

जागतिक दक्षिणेतील देशांना रशियाचा पाठिंबा हा 'एकध्रुवीय जागतिक व्यवस्थेला' मिळालेला प्रतिसाद आहे. या आदेशाला आव्हान देणारा रशिया हा पहिला देश होता. दहा वर्षांपूर्वी, कर्ट कॅम्पबेलने असा इशारा दिला होता की, "रशिया आणि चीनचे दुहेरी नियंत्रण हे अमेरिकेच्या राष्ट्रीय सुरक्षेसाठी एक दुःखद स्वप्न आहे" आणि 2019 पर्यंत हे वास्तव बनले.

जागतिक बँकेच्या ताज्या अंदाजानुसार, क्रयशक्ती समानतेच्या (परचेसिंग पावर पॅरिटी) बाबतीत GDP च्या बाबतीत रशिया जगातील पाच सर्वात मोठ्या अर्थव्यवस्थांपैकी एक बनला आहे.

रशियाविरुद्धच्या निर्बंधांमुळे युरेशियन इकॉनॉमिक युनियन (EAEU) आणि ब्रिक्स देशांशी त्याचे संबंध मजबूत झाले आहेत आणि हे गट जागतिक अर्थव्यवस्थेला तुटण्यापासून रोखण्यात मदत करत आहेत. 2025 पर्यंत, रशियाची पुरवठा बाजूची अर्थव्यवस्था स्थिर मार्गावर असेल अशी अपेक्षा आहे. महागाई (2024 मध्ये 9.5% अपेक्षित) कामगार बाजारातील आव्हाने (बेरोजगारी 2024 मध्ये 2.3% अपेक्षित) आणि उच्च सरकारी खर्च यासारख्या या आर्थिक मॉडेलसह समस्यांचे निराकरण करणे हे या वर्षाचे लक्ष्य आहे. किंमतीवरील दबाव हा अतिशय उच्च संरक्षण खर्चाचा एक वैशिष्ट्यपूर्ण परिणाम आहे. तेलाच्या किमती कमी होण्याचा धोकादेखील सरकारला दिसतो. म्हणूनच, 2025 ची योजना GDP च्या 1.5-2% च्या आसपास अपेक्षित वाढीसह अर्थव्यवस्थेची घडी नीट करणे आहे. खर्चावर नियंत्रण ठेवून आणि कडक आर्थिक धोरण ठेवून हे केले जाईल. मात्र, चलनवाढीच्या अपेक्षा आणि परकीय व्यापाराची परिस्थिती अजूनही चलनवाढीला चालना देत आहेत. परिणामी महागाई कमी होण्यास वेळ लागेल. केंद्रीय बँकेची अपेक्षा आहे की 2025 पर्यंत महागाई वार्षिक 7-8% पर्यंत खाली येईल, परंतु 2024 च्या अखेरीस, उच्च कर्ज दरांमुळे आर्थिक क्रियाकलापांमध्ये आधीच मंदी आली होती. या उच्च दरांमुळे लोकांची बचत करण्याची प्रवृत्ती देखील वाढली. सकारात्मक बाजूस, डिसेंबर 2024 मध्ये रशियाचे अर्थसंकल्पीय उत्पन्न मागील वर्षाच्या याच महिन्याच्या तुलनेत 28% जास्त होते.

थोडक्यात, रशियन अर्थव्यवस्थेने कोविड-19 चे संकट यशस्वीरित्या हाताळले आणि 2022 च्या निर्बंधांसाठी चांगली तयारी केली होती. थोड्याशा विश्रांतीनंतर अर्थव्यवस्था आता पुन्हा विकासाच्या मार्गावर आली आहे. निर्बंधांचे तात्काळ परिणाम हाताळले गेले आहेत, परंतु त्यांनी विशेषतः जर्मनीसाठी आर्थिक आणि राजकीय आव्हानेही आणली आहेत. अडचणी असूनही, रशियाने आपल्या लोकसंख्येचे जीवनमान राखताना आणि सुधारताना संरक्षण उत्पादन वाढवण्यात यश मिळवले आहे.

अलेक्झांडर ए. डायन्किन प्रिमाकोव्ह नॅशनल रिसर्च इन्स्टिट्यूट ऑफ वर्ल्ड इकॉनॉमी अँड इंटरनॅशनल रिलेशन्स रशियन अकॅडमी ऑफ सायन्सेस, रशिया येथे अध्यक्ष आहेत.    

• International Affairs
• India
• Developing and Emerging Economies
• economic resilience
• GDP Growth
• inflation
• International Affairs
• Market Reforms
• monetary policy
• Russia and Eurasia
• Russia economy
• supply-side economics
• trade partners
• Western Sanctions

The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.

PREV NEXT