भारतात डिजिटल मीडियाचा आवाका वाढल्याने देशातील गरजू लोकांना दर्जेदार आणि स्वस्त मानसिक आरोग्य सेवा देण्याच्या संधीही वाढल्या आहेत.
Image Source: Getty
हा लेख "जागतिक मानसिक आरोग्य दिन 2024" या निबंध मालिकेचा भाग आहे.
अंदाजानुसार भारतातील सुमारे १५ टक्के लोक कोणत्या ना कोणत्या मानसिक आरोग्याच्या समस्येने ग्रस्त आहेत. 2017 च्या अहवालानुसार, सातपैकी एक भारतीय कुठल्या ना कुठल्या मानसिक विकाराने ग्रस्त आहे, म्हणजेच देशातील सुमारे 19.73 कोटी लोक मानसिक आरोग्याच्या समस्यांनी ग्रस्त आहेत. मेंटल स्टेट ऑफ इंडिया 2024 च्या अहवालात पुढे म्हटले आहे की, 2020 च्या तुलनेत 2023 मध्ये देशातील मानसिक आरोग्य बिघडले आहे आणि विशेषत: 18 ते 24 वयोगटातील तरुणांचे मानसिक आरोग्य बिघडत आहे. अलीकडच्या आकडेवारी अभावी भारताच्या मानसिक आरोग्याच्या समस्येचे मोजमाप करणे अवघड असले तरी देशात मानसिक आरोग्याच्या समस्यांचे ओझे वाढत असल्याचे स्पष्ट झाले आहे.
भारत सरकारने मानसिक आरोग्यासाठी राष्ट्रीय मानसिक आरोग्य धोरण २०१४, राष्ट्रीय मानसिक आरोग्य धोरण, २०१७ आणि मानसिक आरोग्य सेवा कायदा २०१७ यासारखे अनेक उपक्रम सुरू केले असले तरी उपचारांमध्ये मोठी तफावत कायम आहे. नॅशनल मेंटल हेल्थ सर्व्हे 2016 मध्ये सामान्य मानसिक विकार आणि गंभीर मानसिक विकारांवरील उपचारांमधील अंतर अनुक्रमे 85.0 टक्के आणि 73.6 टक्के असल्याचा अंदाज आहे. सेवांचा कमी पुरवठा, मानसिक आरोग्य संसाधनांचे असमान वितरण आणि उच्च सेवा खर्च यामुळे उपचारात मोठी तफावत उद्भवते. लोकसंख्याशास्त्र, भूगोल तसेच मानसिक आरोग्याच्या परिस्थितीशी संबंधित समस्यांमुळे लोकांना मानसिक आरोग्य सेवांमध्ये प्रवेश करण्यात बऱ्याचदा अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागतो.
नॅशनल मेंटल हेल्थ सर्व्हे 2016 मध्ये सामान्य मानसिक विकार आणि गंभीर मानसिक विकारांवरील उपचारांमधील अंतर अनुक्रमे 85.0 टक्के आणि 73.6 टक्के असल्याचा अंदाज आहे.
डिजिटल सोल्यूशन्स या उपचारातील अंतर कमी करण्यासाठी उपयुक्त ठरू शकतात कारण त्यात प्रवेशयोग्यता, परवडणारी किंमत, लवचिकता आणि वाढीव गोपनीयता यांचा समावेश आहे. भारत सरकारने मानसिक आरोग्यास समर्थन देण्यासाठी टेली मानस, मानस मित्र आणि किरण हेल्पलाइनसह अनेक डिजिटल आरोग्य उपाय देखील उपलब्ध केले आहेत. या लेखात सरकारने सुरू केलेल्या विविध डिजिटल मानसिक आरोग्य उपायांची चर्चा केली आहे.
सामाजिक न्याय आणि सक्षमीकरण मंत्रालयाने दूरध्वनीद्वारे मानसिक आरोग्य पुनर्वसन सेवा प्रदान करण्यासाठी सप्टेंबर 2020 मध्ये किरण सुरू केले आहे. महामारीमुळे उद्भवलेल्या मानसिक समस्या आणि मानसिक आरोग्याच्या आपत्कालीन परिस्थितीतून जात असलेल्या लोकांना पहिल्या टप्प्यातील सल्ला आणि समुपदेशन प्रदान करणे हे या हेल्पलाइनचे उद्दीष्ट आहे. ही सेवा 13 भाषांमध्ये दिली जाते आणि 24/7 कार्यरत आहे. पॅनीक अटॅक, आत्महत्या प्रतिबंध, चिंता, नैराश्य, ओसीडी, पोस्ट-ट्रॉमॅटिक स्ट्रेस डिसऑर्डर, अॅडजस्टमेंट डिसऑर्डर आणि मानसिक आरोग्याच्या आपत्कालीन परिस्थितीसाठी हेल्पलाइनचे उद्दीष्ट आहे. मात्र, हेल्पलाइनवर पोहोचण्याचे ४० पैकी ३७ प्रयत्न अनुत्तरित राहिल्याने हेल्पलाइनच्या कार्यक्षमतेवर प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले आहे.
मानसिक आरोग्य आणि नॉर्मलसी ऑगमेंटेशन सिस्टीम (मानस) एप्रिल 2021 मध्ये भारतीयांचे मानसिक आरोग्य वाढविण्यासाठी एक व्यासपीठ म्हणून सुरू करण्यात आली होती. भारत सरकारच्या प्रधान वैज्ञानिक सल्लागार कार्यालयाचा हा एक उपक्रम आहे आणि नागरिकांचे मानसिक आरोग्य सुधारण्याच्या उद्देशाने एक व्यापक आणि स्केलेबल डिजिटल प्लॅटफॉर्म म्हणून कल्पना केली गेली आहे. प्लॅटफॉर्मचे उद्दिष्ट विविध आरोग्य आणि निरोगीपणाच्या प्रयत्नांना एकत्रित करणे आणि वैज्ञानिक साधनांना गेमिफाइड इंटरफेससह एकत्रित करणे आहे. हे व्यासपीठ सकारात्मक मानसिक आरोग्याबद्दल जागरूकता पसरविण्याचे काम करत असून, वेबिनारद्वारे ज्ञानाची देवाणघेवाण आणि लाइव्ह सत्रांद्वारे माहिती प्रसारित करण्याचे माध्यम म्हणून कार्य करते. गुगल प्लेवर 56 पुनरावलोकनांवर आधारित 3.1 रेटिंगसह अॅप 10,000 पेक्षा जास्त डाउनलोड झाले आहे, अनेक वापरकर्त्यांनी अॅप ऑपरेट करताना तांत्रिक समस्या आणि वापरकर्ता इंटरफेसमधील समस्यांवर प्रकाश टाकला आहे.
महामारीमुळे उद्भवलेल्या मानसिक समस्या आणि मानसिक आरोग्याच्या आपत्कालीन परिस्थितीतून जात असलेल्या लोकांना पहिल्या टप्प्यातील सल्ला आणि समुपदेशन प्रदान करण्यासाठी हेल्पलाइनचे उद्दीष्ट आहे.
कोविड-19 महामारीमुळे वाढत्या मानसिक आरोग्याच्या चिंतेच्या पार्श्वभूमीवर, अर्थमंत्र्यांनी आपल्या अर्थसंकल्पीय 2022-23 च्या भाषणात दर्जेदार मानसिक आरोग्य समुपदेशन आणि काळजी सेवांमध्ये वापर वाढविण्यासाठी 'नॅशनल टेलि मेंटल हेल्थ प्रोग्राम' सुरू करण्याची घोषणा केली. या नेटवर्कमध्ये २३ टेलि-मेंटल हेल्थ सेंटर आणि नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ मेंटल हेल्थ अँड न्यूरोसायन्स (निमहान्स) यांचा समावेश होता, तर इंटरनॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ इन्फॉर्मेशन टेक्नॉलॉजी-बेंगळुरू (आयआयआयटीबी) ने तांत्रिक मदत केली.
टेलि मेंटल हेल्थ असिस्टन्स अँड नेटवर्किंग अक्रॉस स्टेट (टेलि मानस) ही एक व्यापक मानसिक आरोग्य सेवा म्हणून संकल्पना आहे ज्याचा उद्देश समन्यायी, सुलभ, परवडणारी आणि दर्जेदार मानसिक आरोग्य सेवा 24/7 प्रदान करणे आहे. देशभरात, विशेषत: दुर्बल घटकांपर्यंत मानसिक आरोग्य सेवांची व्याप्ती वाढविणे हे टेलि मानसचे उद्दीष्ट आहे.
टेलि मानससाठी कॉल यंत्रणा आकृती 1 मध्ये दर्शविली आहे.
टेलि मानस कॉलिंग यंत्रणा
स्रोत: टेलि मानस
टेलि मानसला दररोज सरासरी 3,500 कॉल येतात आणि मे 2024 मध्ये त्यांच्या प्लॅटफॉर्मवर एकूण 10 लाखांहून अधिक लोकांनी संपर्क केला आहे. डिसेंबर 2022 मध्ये हेल्पलाईनवर संपर्क करणाऱ्यांची संख्या 12,000 वरून मे 2024 मध्ये 90,000 पर्यंत वाढली आहे.
कर्नाटक ई-मानस: हा उपक्रम मानसिक आजार असलेल्या व्यक्ती आणि मानसिक आरोग्य व्यावसायिकांसाठी राज्यस्तरीय डिजिटल नोंदणी आहे जे त्यांच्या उपचारांच्या नोंदींचा मागोवा घेण्यासह अनेक सेवा आणि कार्यक्षमता प्रदान करते.
दिल्ली केअर्स: महामारीच्या काळात तणावाखाली असलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी टेलि-कौन्सिलिंग सेवा म्हणून दिल्लीत हेल्पलाइन सुरू करण्यात आली.
मनसंवाद हेल्पलाईन: मानसिक आरोग्याच्या समस्यांचा सामना करण्यासाठी राजस्थान सरकारने २०१७ मध्ये सुरू केलेला हा पहिलाच उपक्रम होता.
बीएमसी-एमपॉवर 1ऑन 1: मानसिक आरोग्याची चिंता दूर करण्यासाठी आणि मानसोपचारतज्ज्ञ आणि क्लिनिकल मानसशास्त्रज्ञांकडून टेलि-समुपदेशन सहाय्य प्रदान करण्यासाठी कोविड-19 दरम्यान महाराष्ट्रात ही हेल्पलाइन सुरू करण्यात आली होती.
याव्यतिरिक्त, बऱ्याच खाजगी ऑपरेटर्सनी मानसिक आरोग्य सुधारण्यासाठी ऑनलाइन प्लॅटफॉर्म विकसित केले आहेत.
देशभरात, विशेषत: दुर्बल घटकांपर्यंत मानसिक आरोग्य सेवांची व्याप्ती वाढविणे हे टेलि मानसचे उद्दीष्ट आहे.
राष्ट्रीय मानसिक आरोग्य धोरण, 2017 मध्ये आरोग्यसेवेतील तंत्रज्ञानाची अविभाज्य भूमिका आणि आरोग्य सेवा प्रणालीची कार्यक्षमता आणि परिणाम सुधारण्यासाठी डिजिटल साधनांचे महत्त्व अधोरेखित केले गेले. वाढीव डिजिटल अॅक्सेसमुळे भारताला उपचारातील तफावत भरून काढण्याची मौल्यवान संधी उपलब्ध झाली आहे आणि देशात वाढ झाली आहे. डिजिटल सोल्यूशन्स प्रवेश, गुणवत्ता आणि परवडणारी क्षमता सुधारून मानसिक आरोग्य उपाय सुधारू शकतात. डिजिटल मानसिक आरोग्य सोल्यूशन्स मर्यादित भौगोलिक प्रवेश, मानसिक आरोग्याशी संबंधित कलंक आणि इतर लॉजिस्टिक समस्यांसारख्या आव्हानांवर विजय मिळविण्यात मदत करू शकतात. मात्र, आपल्या प्रयत्नांना चालना देणे आणि देशात डिजिटल मानसिक आरोग्य उपाययोजनांची पोहोच सुधारणे आवश्यक आहे.
बासु चंदोला ऑब्झर्वर रिसर्च फाउंडेशनचे असोसिएट फेलो आहेत.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
Basu Chandola is an Associate Fellow. His areas of research include competition law, interface of intellectual property rights and competition law, and tech policy. Basu has ...
Read More +
PREV
