शेती करणाऱ्या महिलांचे सक्षमीकरण: हवामान बदल-अन्न सुरक्षेसाठी लैंगिक-संवेदनशील दृष्टीकोन!

हवामान बदल हा कृषी उत्पादनासाठी एक मोठा धोका आहे. त्याचा परिणाम अन्नसुरक्षेवरही होतो. हवामान बदल हा पुरुष आणि स्त्रियांमध्ये फरक करत नाही. परंतु, त्या तुलनेत, हवामान बदलामुळे महिलांना अधिक धोका असतो. हे आव्हान अशा वेळी वाढत आहे जेव्हा जागतिक दक्षिण देशांमध्ये शेतीमध्ये महिलांचा सहभाग वाढत आहे. जगातील कृषी कामगारांपैकी सुमारे 43 टक्के महिला आहेत. दक्षिण आशियामध्ये, नोकरी करणाऱ्या दोन तृतीयांशपेक्षा जास्त महिला केवळ शेतीच्या कामात गुंतलेल्या आहेत .पूर्व आफ्रिकेतील अर्ध्याहून अधिक शेतकरी महिला आहेत.

आकृती 1 दक्षिण आशियाई देशांमध्ये कृषी क्षेत्रात काम करणाऱ्या महिलांची टक्केवारी

स्रोत: वर्ल्ड बँक, 2020

शेतीमध्ये महिलांची भूमिका महत्त्वाची आहे. तथापि, त्यांची उत्पादकता पातळी पुरुषांच्या तुलनेत 20 ते 30 टक्के कमी आहे. हा फरक अतिशय महत्त्वाचा आहे. विशेषतः शेतीमध्ये महिलांचा सहभाग वाढत आहे आणि त्याचा थेट परिणाम अन्न सुरक्षेवर होत आहे हे लक्षात घेता. अन्न आणि कृषी संघटनेच्या (AFO) 2023 च्या अहवालात असे अधोरेखित केले आहे की उत्पादकतेमध्ये महिला आणि पुरुषांमधील अंतर कमी केल्याने लक्षणीय आर्थिक लाभ होऊ शकतात आणि जागतिक जीडीपीमध्ये 1 ट्रिलियन डॉलर्सची भर पडू शकते. त्याच वेळी, 4.5 कोटी लोकांची अन्न असुरक्षितता कमी केली जाऊ शकते.

उत्पादकतेमध्ये महिला आणि पुरुषांमधील अंतर कमी केल्याने लक्षणीय आर्थिक लाभ होऊ शकतात आणि जागतिक जीडीपीमध्ये 1 ट्रिलियन डॉलर्सची भर पडू शकते. त्याच वेळी, 4.5 कोटी लोकांची अन्न असुरक्षितता कमी केली जाऊ शकते.

कृषी क्षेत्रातील महिलांची स्थिती

शेतीमध्ये महिलांच्या वाढत्या सहभागाचे एक प्रमुख कारण म्हणजे कामाच्या शोधात पुरुषांचे स्थलांतर, जे रोजगाराच्या संधींच्या शोधात शहरांमध्ये जातात आणि ग्रामीण भागात कामगारांची कमतरता सोडून जातात. याव्यतिरिक्त, अलीकडील उष्णतेच्या लाटांसारखे हवामान बदलाचे शेतीवर होणारे दुष्परिणाम पिकांच्या उत्पादनावर विपरित परिणाम करतात, ज्यामुळे लोकांना त्यांच्या उत्पन्नाच्या स्त्रोतांमध्ये विविधता आणण्यास भाग पाडले जाते. म्हणूनच ग्रामीण दक्षिण आशियातील अनेक कुटुंबे उपजीविकेसाठी दुहेरी रणनीती स्वीकारतात. त्यांच्या किमान गरजा भागवू न शकल्याने किंवा उदरनिर्वाहासाठी ते शेतीवर अवलंबून असतात आणि इतर वेळी बाहेर जाऊन मजुरी काम सुद्धा करतात.

ग्रामीण दक्षिण आशियातील अनेक कुटुंबे उपजीविकेसाठी दुहेरी रणनीती स्वीकारतात. त्यांच्या किमान गरजा भागवू न शकल्याने किंवा उदरनिर्वाहासाठी ते शेतीवर अवलंबून असतात आणि इतर वेळी बाहेर जाऊन मजुरी काम सुद्धा करतात.

तथापि, शेतीमध्ये महिलांच्या वाढत्या सहभागाबद्दलच्या चर्चा अत्यंत ध्रुवीकृत आहेत. एकीकडे, महिलांसाठी सकारात्मक बदल म्हणून पाहिले जात आहे, जे दर्शविते की महिलांची स्थिती वाढत आहे आणि अनेक अभ्यास असे सूचित करतात की यामुळे महिलांची मालमत्तेची मालकी आणि निर्णय घेण्यात त्यांची भूमिका वाढते. एकंदरीत, हा कल आपण या दृष्टीकोनातून पाहू शकतो की तो लिंग आधारित पारंपारिक भूमिकांना आव्हान देतो, ज्यामुळे अधिक सर्वसमावेशक आणि समतावादी कृषी क्षेत्राचे दरवाजे उघडतात.

याउलट, काही अभ्यास शेतीमध्ये महिलांच्या वाढत्या सहभागाचा संबंध कृषी क्षेत्रातील संकटाशी जोडतात. कारण, अनेकदा महिलांना आर्थिक किंवा सामाजिक-सांस्कृतिक कारणांमुळे शेती करावी लागते. शेतीयोग्य जमिनीच्या मालकीची मर्यादित उपलब्धता हे शेतकरी महिलांसाठी एक प्रमुख आव्हान आहे, ज्यामुळे त्यांना कर्ज मिळवणे कठीण होते. याव्यतिरिक्त, शेतीशी संबंधित तंत्रज्ञान आणि ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी येणाऱ्या आव्हानांमुळे शेतकरी महिलांची स्थिती प्रतिकूल झाली आहे. आता, हवामान बदलाचा वाढता धोका लक्षात घेता, महिलांची ही नाजूक स्थिती बिघडत चालली आहे.

शेतीचे स्त्रीकरण, हवामान बदल आणि अन्न सुरक्षा यांच्यातील परस्परसंबंध

महिला शेतीसाठी आवश्यक मानल्या जाणाऱ्या इंधन आणि पाण्यासारख्या नैसर्गिक संसाधनांवर अवलंबून आहेत आणि यामुळे त्यांची हवामान बदलाची असुरक्षितता वाढते. उदाहरणार्थ, हवामानामुळे उद्भवणाऱ्या घटकांमुळे महिलांवरील कामाचे ओझे वाढते. त्यांना अनेकदा घरगुती कामांची काळजी घ्यावी लागते, ज्यासाठी त्यांना पैसेही मिळत नाहीत. महिला या कामांमध्ये दिवसातून चार तास घालवतात, तर पुरुष अशा कामांमध्ये केवळ दोन तास घालवतात. त्यामुळे हवामान बदलामुळे शेतीतील आधीच अस्तित्वात असलेली विषमता वाढते आणि सर्व पातळ्यांवर अन्न सुरक्षा साध्य करण्यावर गंभीर आणि प्रतिकूल परिणाम होतात. यामध्ये अन्नधान्याची उपलब्धता, वापर आणि प्रणालीची शाश्वतता यांचा समावेश आहे.

 "अनफेअर क्लायमेट" "या शीर्षकाच्या FAO च्या 2024 च्या अहवालात नमूद केल्याप्रमाणे, पुरुषांच्या तुलनेत, वाढत्या उष्णतेमुळे महिलांच्या नेतृत्वाखालील कुटुंबांच्या उत्पन्नात सरासरी आठ टक्के घट होते आणि पुरामुळे सरासरी उत्पन्नात तीन टक्के अधिक नुकसान होते". जर जागतिक तापमानात एक अंश सेल्सिअसनेही वाढ झाली तर महिलांच्या नेतृत्वाखालील कुटुंबांचे उत्पन्न पुरुषांच्या तुलनेत 34 टक्क्यांहून अधिक कमी होईल असा अंदाज आहे. कृषी उत्पादकता आणि उत्पन्नाच्या बाबतीत पुरुष आणि स्त्रियांमधील लक्षणीय विषमता लक्षात घेता, या आव्हानांचा सामना करण्यासाठी प्रयत्न न केल्यास भविष्यात कृषी क्षेत्रात महिला आणि पुरुषांमधील दरी वाढेल, असे अहवालात नमूद केले आहे. दुसऱ्या शब्दांत, हवामान बदलामुळे येणाऱ्या धक्क्यांमुळे महिलांवरील कामाचे ओझे आणखी वाढेल.

हवामान बदलाचा सामना करण्यासाठी हवामान वित्तपुरवठा हे एक महत्त्वाचे साधन आहे. पण दुर्दैवाने, तरतुदीपैकी केवळ तीन टक्के तरतूद शेतीसाठी होती, आणि त्याहूनही कमी अनुकूलन प्रयत्नांसाठी होती. इतकेच नाही तर, 24 देशांच्या राष्ट्रीय निर्धारित योगदानाचे (NDC) आणि हवामान बदलाचा सामना करण्यासाठीच्या कार्यकारी योजनांचे विश्लेषण केल्यास लिंगभेद दिसून येतो. राष्ट्रीय स्तरावर, अनुरूपतेच्या चार हजाराहून अधिक स्पष्ट उपायांपैकी केवळ सहा टक्के उपायांमध्ये महिलांचा उल्लेख करण्यात आला होता. हे हवामान बदलाचा सामना करण्यासाठी धोरणे आणि चौकटींमधील लैंगिक समानतेची दयनीय स्थिती प्रतिबिंबित करते.

आकृती 2- कृषी आणि जमीन वापर क्षेत्रात OECD हवामान वित्ताचे लिंग-केंद्रित वाटप

स्रोत: CGIAR, 2023

पुढे जाण्याचा मार्ग

शेतीमध्ये महिलांचे मोठे योगदान लक्षात घेता, लिंग-आधारित दृष्टीकोन स्वीकारणे महत्त्वाचे आहे. आज, जेव्हा हवामान बदलाचा धोका आपल्या डोक्यावर आहे, तेव्हा शेतीमध्ये उत्पादकता वाढवण्यासाठी आणि अन्न सुरक्षा सुनिश्चित करण्यासाठी शेतीमध्ये गुंतलेल्या महिलांचे सक्षमीकरण करणे अत्यंत महत्त्वाचे ठरते.

कृषी क्षेत्रात काम करणाऱ्या महिलांचे सक्षमीकरण करून अन्न सुरक्षेच्या आव्हानाला सामोरे जाऊ शकणारी क्षेत्रे खाली दिली आहेतः -

1.महिलांची जमिनीवरील मालकी आणि आर्थिक संसाधनांची उपलब्धता बळकट करणेः जागतिक स्तरावर, जगातील 45 ते 80 टक्के अन्नधान्याचे उत्पादन महिला करतात. तरीही जगातील दहा टक्क्यांहून कमी जमीन त्यांच्या नावावर आहे. महिलांचे सक्षमीकरण आणि हवामान बदलाचा सामना करण्याची त्यांची क्षमता वाढवण्यासाठी, जमिनीच्या मालकीतील लैंगिक असमानता दूर करणाऱ्या धोरणांना प्राधान्य दिले पाहिजे. जमिनीचे हक्क सुरक्षित केल्याने महिलांना केवळ सरकारी योजनांमध्ये प्रवेश मिळतो असे नाही, तर कौटुंबिक निर्णय प्रक्रियेत त्यांचा सहभागही बळकट होतो. इतकेच नव्हे, तर जमिनीचा मालक असल्याने महिलांना कर्ज मिळणे सुलभ होते, ज्यामुळे ते आर्थिकदृष्ट्या अधिक सक्षम होतात.

2.तांत्रिक संसाधनांची उपलब्धता सुनिश्चित करणेः संयुक्त राष्ट्रांच्या एका अभ्यासात असे आढळून आले आहे की जर महिलांना पुरुषांप्रमाणेच संसाधने दिली गेली तर ते शेतीची उत्पादकता 20-30 टक्क्यांनी वाढवू शकतात आणि भूक 12-17 टक्क्यांनी कमी करू शकतात. यासाठी, महिला शेतकऱ्यांना हवामान प्रतिरोधक (CRA) शेतीच्या चांगल्या पद्धतींचा अवलंब करण्यास मदत करण्यासाठी प्रशिक्षणासाठी विशेष कार्यक्रम उपलब्ध करून देण्यात यावेत.

3.डिजिटल आणि आर्थिक संसाधनांमध्ये प्रवेश प्रदान करणेः तसेच, डिजिटल आणि आर्थिक साक्षरतेच्या बाबतीत पुरुष आणि स्त्रियांमधील अंतर कमी करण्यासाठी प्रयत्न केले पाहिजेत. निर्णय घेण्याच्या प्रक्रियेत महिलांचा सहभाग आणि माहिती आणि संसाधनांची उपलब्धता, हवामान बदलाचा सामना करण्यासाठी क्षमता निर्माण करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहे. महिलांना आवश्यक ज्ञान आणि कौशल्यांसह सुसज्ज करून, आम्ही त्यांना हवामान बदलाशी जुळवून घेण्यासाठी आणि शाश्वत शेती पद्धतींमध्ये योगदान देण्यासाठी तयार करतो.

4.लिंग-आधारित दृष्टीकोनातून हवामान वित्तपुरवठा वाढवणेः शेतीसाठी समर्पित हवामान वित्तपुरवठ्यामध्ये उत्पादकतेच्या बाबतीत लिंगभेद कमी करण्याची मोठी क्षमता आहे. शेतीसाठी हवामान वित्तपुरवठ्याचा सध्याचा अभाव लक्षात घेता, आपण लिंग-आधारित दृष्टीकोन स्वीकारून त्याचा प्रभाव वाढवू शकतो. हा दृष्टीकोन केवळ लैंगिक असमानता दूर करत नाही तर उत्पादकता पातळी वाढवतो, ज्यामुळे कृषी क्षेत्रातील महिला हवामान बदलाच्या धक्क्यांना अधिक सहनशील बनतात. मग त्याचा अन्नसुरक्षेवर सकारात्मक परिणाम होतो आणि कृषी क्षेत्रात अधिक सक्षम महिलांचा सहभाग वाढतो.

 शेरॉन सारा थवानी या ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशन, कोलकाता येथे संचालकांच्या कार्यकारी सहाय्यक आहेत. 

• Climate, Food and Environment
• Climate Change
• Africa
• south Asia
• Agricultural productivity
• climate change
• Feminisation of agriculture
• food security
• Sustainable Agriculture
• Women in agriculture

The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.

PREV NEXT