‘मायनस एव्हरी’ फॉर्म्युला

Pakistan: The Unravelling या मालिकेचा हा संक्षिप्त भाग आहे.

इम्रान खानची पाकिस्तान तेहरीक-ए-इन्साफ (पीटीआय) पाकिस्तानच्या अर्थव्यवस्थेपेक्षा वेगाने विघटित होत आहे आणि ते काहीतरी सांगत आहे. पक्षश्रेष्ठींच्या पक्षत्यागाचे वारे वाहू लागले आहेत. लष्करी आस्थापनेने पीटीआय नेत्यांना स्पष्ट संदेश दिला आहे: एकतर पीटीआय सोडा (आणि काही बाबतीत पूर्णपणे राजकारण) किंवा राज्याच्या रोषाला सामोरे जा. काही दिवस तुरुंगात राहिल्यानंतर पीटीआय नेत्यांचा क्रांतिकारी आवेश ओसरला आहे. बहुतेक नेते तुरुंगातून थेट स्थानिक प्रेस क्लबमध्ये येतात जिथे त्यांनी घोषणा केली की ते केवळ पीटीआय सोडत नाहीत तर राजकारण देखील करत आहेत. पीटीआयमध्ये जे घडत आहे ते जुन्या ‘मायनस-वन’ फॉर्म्युलाची अंमलबजावणी करण्यासाठी आहे ज्याला आता ‘मायनस-एव्हरी वन’ फॉर्म्युला म्हणता येईल – पूर्वीच्या सर्वोच्च व्यक्तीला बाहेर काढण्यासाठी आणि पक्षाची कुकी खराब होऊ देण्यासाठी तयार करण्यात आली होती. अल्ताफ हुसेनचा ‘वजा’ झाला तेव्हा मुत्ताहिदा कौमी मूव्हमेंटच्या बाबतीत घडले तसे होईल; आणि नंतरचे म्हणजे त्याच्या सर्व नेत्यांच्या आणि कार्यकर्त्यांच्या पक्षाला वंचित करणे आणि त्याला फक्त त्याचे ‘नेते’, टाकून दिलेले, उजाड, कमी झालेले आणि निष्क्रीय करणे.

नवाझ शरीफ यांच्या पाकिस्तान मुस्लीम लीग (PMLN) ला निवडणुका झाल्या की व्हर्च्युअल वॉक-ओव्हर मिळू नये याची खात्री करण्यासाठी पंजाबमध्ये लष्करी आस्थापनांना अशा राजकीय शक्तीची गरज आहे.

विरोधाभास म्हणजे, ‘मायनस-एव्हरी वन’ पीटीआयला रिकाम्या कवचात कमी करू शकते, तर मायनस-वनशिवाय, पक्ष खेळात राहील कारण पीटीआय इम्रान खान आहे. शिरीन मजारी, अली झैदी, मलिका बोखारी आणि फवाद चौधरी यांसारखी मोठी नावे ज्यांनी पक्ष आणि राजकारण सोडले आहे ते स्थानिक परिषदेची निवडणूकही स्वबळावर जिंकण्यास असमर्थ आहेत. त्यांचा संपूर्ण राजकीय उदय इम्रानमुळे झाला. स्वबळावर त्यांनी एकही मते आणली नाहीत. इम्रानला काय दुखापत होईल ते म्हणजे ‘निवडक’ लोकांचे नुकसान, ज्यांचे स्वतःचे मतदारसंघ आहेत आणि निवडणूक शर्यतीत जिंकण्यासाठी अतिरिक्त मते मिळविण्यासाठी अनेकदा निष्ठा बदलतात. मतदारसंघ असलेल्या काही ‘निवडक’ वाळवंटांना पीटीआयच्या नवीन आवृत्तीमध्ये जोडण्याचे प्रयत्न आधीच सुरू आहेत. इम्रान खानचा माजी उजवा हात, फायनान्सर आणि फिक्सर जहांगीर तरीन इलेक्टेबलमध्ये रस्सीखेच करण्यासाठी जाळे टाकत असल्याच्या बातम्या येत आहेत. नवाझ शरीफ यांच्या पाकिस्तान मुस्लीम लीग (PMLN) ला निवडणुका झाल्या की व्हर्च्युअल वॉक-ओव्हर मिळू नये याची खात्री करण्यासाठी पंजाबमध्ये लष्करी आस्थापनांना अशा राजकीय शक्तीची गरज आहे.

पाकिस्तानातील पारंपारिक राजकीय शहाणपण असे आहे की इलेक्टेबल्सचा त्याग झाल्यानंतरही, इम्रानच्या पीटीआयला अजूनही मते मिळतील, परंतु ती निवडणूक जिंकण्यासाठी पुरेसे नाहीत. तथापि, लष्कराला त्यांचे राजकारण केवळ पारंपारिक शहाणपणावर आधारित करणे परवडणारे नाही कारण ते भूतकाळात अत्यंत चुकीचे झाले आहे. 1970 च्या निवडणुकीत शेख मुजीबुर रहमान पूर्व पाकिस्तानचा धुव्वा उडवून संसदेत बहुमत मिळवतील अशी अपेक्षा कोणीही केली नव्हती. त्याचप्रमाणे एप्रिल 2022 मध्ये अविश्वास ठराव गमावल्यानंतर इम्रान खान पंक्चर होतील, असे सर्वांना वाटत होते, पण तो कसा मागे पडला. त्यामुळे, पीटीआयचे सदस्यत्व काढून घेतले असले तरी, इम्रान त्यांना पुन्हा आश्चर्यचकित करू शकत नाही याची लष्करी संस्था खात्री करेल. सोप्या भाषेत सांगायचे तर, पाकिस्तानी लष्कर आणि त्यांचे कनिष्ठ भागीदार (सत्ताधारी आघाडी) जोपर्यंत इम्रान राजकीयदृष्ट्या पूर्णपणे निर्दोष होत नाही तोपर्यंत निवडणुकीचा धोका पत्करणार नाही.

तथापि, लष्कराला त्यांचे राजकारण केवळ पारंपारिक शहाणपणावर आधारित करणे परवडणारे नाही कारण ते भूतकाळात अत्यंत चुकीचे झाले आहे.

पाकिस्तानी लष्कराला अनुभवाने माहीत आहे की, लोकप्रिय/लोकप्रिय नेत्याची व्होट बँक किंवा पाठबळ एका गटाकडे किंवा ढोंगी लोकांकडे हस्तांतरित करणे अत्यंत कठीण आहे. सपोर्ट बेस उत्तम प्रकारे कमी केला जाऊ शकतो. भूतकाळात, पक्षांना पीटीआयला तोंड द्यावे लागणार्‍या एका वाईट क्रॅकडाऊनला सामोरे जावे लागले आहे. 1977 च्या सत्तापालटानंतर, पाकिस्तान पीपल्स पार्टीने (पीपीपी) आपले अनेक शीर्ष नेते गमावले जे उष्णता सहन करू शकले नाहीत. पण सपोर्ट बेसचा मोठा भाग एकनिष्ठ राहिला. त्याचप्रमाणे, 1999 च्या सत्तापालटानंतर, पीएमएलएन संपुष्टात आले. बहुतेक प्रमुख नेत्यांनी आणि निवडून आलेल्या लोकांनी नवाझ शरीफ यांना डावलून किंग्ज पार्टी – पाकिस्तान मुस्लिम लीग कायदे-ए-आझम बनवली. पण या दोन्ही पैकी एकाही प्रकरणात मुख्य आधार किंवा नेत्यांच्या लोकप्रियतेला फटका बसला नाही. लष्करी आस्थापनांच्या मनात हा घटक नक्कीच वजन करत असेल कारण तो पीटीआयला वेगळे करतो.

पाकिस्तानी लष्कराला एक मोठी समस्या भेडसावत आहे ती म्हणजे इम्रानची जागा घेणारे पीटीआयमध्ये कोणीही नाही. इम्रान खानचा पंथ नसेल तर पीटीआय काही नाही. माजी अर्थमंत्री असद उमर किंवा माजी परराष्ट्र मंत्री शाह मेहमूद कुरेशी किंवा माजी संरक्षण मंत्री परवेझ खट्टक यांसारख्या काही वरिष्ठ नेत्यांच्या नेतृत्वाखालील गट निर्माण करण्याच्या लष्कराच्या कोणत्याही कल्पना कामी येण्याची शक्यता नाही. हे लोक पीटीआयचे नुकसान करू शकतात आणि त्याचा काही पाठिंबा काढून घेऊ शकतात, ते इम्रान खानची जागा घेऊ शकत नाहीत  कारण पंथवादी त्यांना कधीही स्वीकारणार नाहीत. पण याच घटकाचाही लष्कराला पीटीआयच्या विरोधात झालेला सर्वात मोठा फायदा आहे. पीएमएलएन आणि पीपीपीच्या विपरीत, जे भौतिक निर्मूलन, राजकीय निलंबन, न्यायालयीन अपात्रता आणि मुख्य नेत्याच्या हद्दपारीत टिकू शकले, पीटीआय इम्रान खानशिवाय जगू शकत नाही. कारण पीएमएलएन, पीपीपी आणि अक्षरशः इतर प्रत्येक राजकीय पक्ष हा एक कौटुंबिक उपक्रम आणि घराणेशाही असल्यामुळे, पक्षाची सूत्रे यशस्वी किंवा वारसाहक्क घेणारा कोणीतरी नेहमीच होता. पीटीआयमध्ये तसे नाही. याचा अर्थ इम्रानला घटनास्थळावरून हटवल्यास तो त्याच्या पंथाचा अंत असेल आणि ते पाकिस्तानी लष्कराच्या वर्चस्वाला आणि प्रमुखतेला आव्हान देते. जोपर्यंत इम्रान आहे तोपर्यंत- मग तो तुरुंगात असो, निर्वासन असो किंवा सक्तीची निवृत्ती असो- तो पाकिस्तानी लष्करासाठी धोका निर्माण करेल.

माजी अर्थमंत्री असद उमर किंवा माजी परराष्ट्र मंत्री शाह मेहमूद कुरेशी किंवा माजी संरक्षण मंत्री परवेझ खट्टक यांसारख्या काही वरिष्ठ नेत्यांच्या नेतृत्वाखालील गट निर्माण करण्याच्या लष्कराच्या कोणत्याही कल्पना कामी येण्याची शक्यता नाही.

इम्रान खान आज पाकिस्तानातील सर्वात लोकप्रिय राजकीय व्यक्ती आहे हे निर्विवाद आहे. लष्करी प्रतिष्ठानांवर आणि स्मारकांवर झालेल्या हल्ल्यांनंतर त्यांची लोकप्रियता खरोखरच गंभीरपणे आणि अपरिवर्तनीयपणे खराब झाली असेल, तर पाकिस्तानी लष्कर आणि सत्ताधारी आघाडीला सार्वत्रिक निवडणुकांमध्ये जाण्यास कोणतीही अडचण नसावी. ते नाहीत हे त्यांना माहीत असल्याचा पुरावा आहे की निवडणुकीत त्यांना प्लॅस्टर मिळेल. इलेक्टेबल्सशिवायही, इम्रान दुसर्‍या शेख मुजबुर रहमान किंवा झुल्फिकार अली भुत्तोला सत्ताधारी गटातून काढून टाकण्याची शक्यता आहे. कितीही सडपातळ असलो तरी ही संधी कोणीही घेऊ इच्छित नाही. म्हणजे इम्रान आणि पीटीआय दोघांनाही जावे लागेल.

पीटीआय आणि इम्रान खान यांच्यावरील कारवाई येत्या काही दिवसांत आणि आठवड्यात आणखी तीव्र होण्याची शक्यता आहे. पक्ष अधोगती, मोडतोड आणि नष्ट होईल. सोबतच, प्रतिष्ठानला मारण्यासाठी जाण्यापूर्वी इम्रानला गिरणीतून टाकले जाईल. हे साध्य झाल्यावरच निवडणुका होतील. पाकिस्तानच्या जुन्या लोकशाहीप्रमाणेच नव्या लोकशाहीत आपले स्वागत आहे.

• Neighbourhood
• Imran Khan
• PAKISTAN
• Pakistan Army
• Political crisis

The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.