अंतराळात स्थिरता राखण्याचे महत्व

अलिकडच्या काळात हवामानाच्या संकटाला चालना मिळाली आहे आणि त्यामुळे अनेक हवामान कृती झाल्या आहेत, परंतु बाह्य अवकाशाच्या शाश्वत वापराला प्रोत्साहन देण्यासाठी समांतर, कमी उत्साही संभाषण होत आहे. अंतराळातील स्थिरता हे सुनिश्चित करेल की सर्व मानवजाती शांततापूर्ण हेतूंसाठी आणि त्याच्या सामाजिक-आर्थिक फायद्यासाठी आत्ता आणि दीर्घकालीन बाह्य अवकाश वापरणे सुरू ठेवू शकेल. या कल्पनेला महत्त्व प्राप्त होत आहे आणि याचा परिणाम म्हणून या वर्षीचा जागतिक अंतराळ सप्ताह ‘स्पेस अँड सस्टेनेबिलिटी’ या विषयावर आधारित आहे. इतर गोष्टींबरोबरच, 2022 ची थीम स्पेस सुरक्षित आणि शाश्वत ठेवण्यासाठी जगाला भेडसावणाऱ्या आव्हानांवर लक्ष केंद्रित करण्यासाठी विशेषत: प्रेरित करण्याचा प्रयत्न करते.

अशी आव्हाने परिमाणात्मक आणि गुणात्मक अशा दोन्ही दृष्टीने अंतहीन आहेत, म्हणजेच ती अनेक आणि गंभीर आहेत, उपग्रह गर्दी आणि टक्कर होण्याच्या जोखमीपासून ते लो अर्थ ऑर्बिट (LEO) मधील अवकाशातील ढिगाऱ्यापर्यंत. अंतराळातील स्थिरतेच्या संदर्भात निकडीची भावना आधीच गगनाला भिडत आहे—सध्या 80 हून अधिक देश कक्षेत 6,800 हून अधिक सक्रिय उपग्रहांमध्ये योगदान देतात, ज्यापैकी बरेच नागरी आणि लष्करी उद्देशांसाठी वापरले जातात, तसेच 30,000 पेक्षा जास्त कक्षीय ढिगाऱ्यांचे तुकडे आहेत. नवीन आणि उदयोन्मुख अंतराळ तंत्रज्ञानाचा विकास, स्पेसचे जलद लष्करीकरण आणि सुरक्षितीकरण आणि डोमेनमधील राष्ट्रांमधील वाढता अविश्वास लक्षात घेता, अंतराळ क्रियाकलाप केवळ अधिक राष्ट्रीय सुरक्षा-केंद्रित फोकस वाढवण्यासाठी आणि प्राप्त करण्यासाठी सेट आहे.

अंतराळातील स्थिरता हे सुनिश्चित करेल की सर्व मानवजाती शांततापूर्ण हेतूंसाठी आणि त्याच्या सामाजिक-आर्थिक फायद्यासाठी आत्ता आणि दीर्घकालीन बाह्य अवकाश वापरणे सुरू ठेवू शकेल.

जगभरातील अनेक देशांमध्ये हे आधीच दृश्यमान आहे. विध्वंसक अँटी-सॅटेलाइट (ASAT) शस्त्रास्त्रांच्या विकासात आणि चाचणीत अलीकडेच वाढ झाली आहे, गेल्या दोन दशकांत या शस्त्रांमध्ये प्रवेश असलेल्या चार देशांनी (यूएस, रशिया, चीन आणि भारत) 26 चाचण्या केल्या आहेत. . सध्या युरोपियन कौन्सिलचे नेतृत्व करत असलेल्या फ्रान्सने लष्करी अवकाश क्षमतांमध्ये अनेक अब्ज युरोची गुंतवणूक केली आहे आणि इतर EU देशांसाठी अवकाशाच्या सुरक्षिततेच्या महत्त्वावर नियमितपणे भर दिला आहे. आॅस्ट्रेलियाने अंतराळातील आपली सामरिक क्षमता वाढवण्यासाठी 2022 च्या सुरुवातीला डिफेन्स स्पेस कमांडची स्थापना केली आणि दक्षिण कोरियाने जून 2022 मध्ये उत्तर कोरियावर चांगल्या प्रकारे नजर ठेवण्यासाठी एक गुप्तचर उपग्रह तैनात केला आणि त्याच्या लष्करी अवकाश योजनेला मोठा धक्का दिला. तथापि, यापैकी कोणत्याही देशाला त्यांच्या संरक्षण अंतराळ ऑपरेशन्स किंवा कार्यक्रमांमध्ये टिकाऊपणाची तरतूद नाही.

शाश्वतता आणि सुरक्षितता एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत, परंतु या अंतर्निहित द्वंद्वाचा परिणाम म्हणून, ते सहसा एकमेकांच्या विरुद्ध असतात. उच्च प्रेरक आणि अर्थसहाय्यित राष्ट्रीय सुरक्षेचे प्रयत्न आणि अंतराळातील स्थिरतेबद्दल तुलनेने गैर-प्राधान्य नसलेले आंतरराष्ट्रीय संलग्नता यांच्यातील तफावत हे उच्च लष्करी खर्चाच्या बाजूने शाश्वत विकासाकडे दुर्लक्ष करण्याच्या मोठ्या प्रवृत्तीचे उदाहरण आहे. हा मुद्दा सिद्ध करण्यासाठी, 2021 मध्ये कोविड-19 मुळे शाश्वत विकास उद्दिष्टे (SDGs) साठी निधीवर विपरित परिणाम झाला आणि यामुळे SDGs ची प्रगती नाटकीयरित्या मागे ढकलली गेली, परंतु जागतिक लष्करी खर्च सातत्याने वरच्या दिशेने गेला आहे आणि तो ओलांडला आहे. त्याच वर्षी प्रथमच US$2 ट्रिलियन मार्क.

उच्च प्रेरक आणि अर्थसहाय्यित राष्ट्रीय सुरक्षेचे प्रयत्न आणि अंतराळातील स्थिरतेबद्दल तुलनेने गैर-प्राधान्य नसलेले आंतरराष्ट्रीय संलग्नता यांच्यातील तफावत हे उच्च लष्करी खर्चाच्या बाजूने शाश्वत विकासाकडे दुर्लक्ष करण्याच्या मोठ्या प्रवृत्तीचे उदाहरण आहे.

सुरक्षितता आणि टिकाऊपणा यांच्यातील व्यापार-संबंध अनेक समस्यांच्या डोमेनमध्ये शाश्वत विकासास धोक्यात आणू शकतो, त्यामुळे मर्यादित संसाधने संपण्याची शक्यता वाढते. यामुळे परिणामी दुर्मिळ संसाधनांमुळे संघर्षाचा धोका वाढू शकतो, शेवटी सुरक्षितता आणि संघर्षाचे दुष्टचक्र निर्माण होऊ शकते. एक उदाहरण म्हणून, विद्यमान अंतराळ शर्यत नेहमीच स्पर्धात्मक सुरक्षा आणि व्यावसायिक हितसंबंधांद्वारे चिन्हांकित केली गेली आहे, ज्यामुळे 2021 मध्ये अंतराळ कार्यक्रमांवरील जागतिक सरकारी खर्चात त्याचे विक्रमी मूल्य US$ 98 अब्ज पर्यंत वाढले आहे. अंतराळातील स्थिरता, दुसरीकडे, अलीकडेच आणि प्रामुख्याने आंतरराष्ट्रीय आणि ऐच्छिक सेटअपमध्ये क्रियाकलाप पाहिले आहेत.

नियमांचे मजबुतीकरण

2010 मध्ये बाह्य अवकाशातील शांततापूर्ण वापरावरील समितीने (COPUOS) बाह्य अवकाश उपक्रमांच्या दीर्घकालीन शाश्वततेवर एक कार्यगट स्थापन केला होता, ज्यामध्ये 95 UN सदस्य देश सहभागी झाले होते. गटाने 2019 मध्ये एकमताने मार्गदर्शक तत्त्वांचा संच स्वीकारला, जरी ते या मार्गदर्शक तत्त्वांना किंवा इतर कोणत्याही नियमांना कायदेशीर बंधनकारक बनवण्यात अयशस्वी ठरले. 2022 पासून 5 वर्षांसाठी त्यावर काम करण्याचे मान्य केले, परंतु करार गाठण्यासाठी गट सहमती-आधारित दृष्टीकोन वापरत असल्याने, त्यातून अधिक कठोर किंवा व्यापक नियामक फ्रेमवर्क तयार होण्याची अपेक्षा करणे कठीण आहे. बहुपक्षीय मंचांमधील एकमत-आधारित दृष्टीकोन, विशेषत: शस्त्रास्त्रे किंवा इतर सुरक्षा उद्दिष्टांशी संबंधित, बहुतेकदा त्याच्या सदस्य राष्ट्रांच्या वैयक्तिक राष्ट्रीय सुरक्षा हितसंबंधांशी विरोधाभास करतात आणि त्यांच्या संथ किंवा अप्रभावी प्रगतीसाठी टीका केली जाते. याचे आणखी एक उदाहरण म्हणजे कन्व्हेन्शन ऑन सरटेन कन्व्हेन्शनल वेपन्स (CCW) ग्रुप ऑफ गव्हर्नमेंट एक्सपर्ट्स (GGE) च्या घातक स्वायत्त शस्त्रास्त्र प्रणालींवर (LAWS) बैठका, ज्याने LAWS वर चर्चा सुरू झाल्यापासून केवळ 11 गैर-बाध्यकारी मार्गदर्शक तत्त्वांचा संच तयार केला आहे. 2014 मध्ये.

सुरक्षितता आणि टिकाऊपणा यांच्यातील व्यापार-संबंध अनेक समस्यांच्या डोमेनमध्ये शाश्वत विकासास धोक्यात आणू शकतो, त्यामुळे मर्यादित संसाधने संपण्याची शक्यता वाढते.

बहुपक्षीय प्रयत्‍नांच्या बाहेर, इतर संस्‍था अंतराळातील शाश्वततेला चालना देण्‍यासाठी त्‍यांच्‍या स्‍वत:च्‍या क्रियाकलापांना निधी देत ​​आहेत किंवा राबवत आहेत. उदाहरणार्थ, वर्ल्ड इकॉनॉमिक फोरमने 2022 मध्ये स्पेस सस्टेनेबिलिटी रेटिंग (SSR) नावाचे एक नवीन मानक सादर केले, ज्याचे उद्दिष्ट अंतराळ अभिनेत्यांना शाश्वत आणि जबाबदार अंतराळ मोहिमांची रचना आणि अंमलबजावणी करण्यासाठी ओळखणे, बक्षीस देणे आणि प्रोत्साहित करणे आहे. हे पाहणे बाकी आहे की अधिक अवकाश टिकाव-सजग होण्यासाठी, सकारात्मक मजबुतीकरण मॉडेलवर आधारित असलेल्या SSR सारख्या साधनांना देश अनुकूल प्रतिसाद देतील का.

कोणत्याही मेट्रिकनुसार, अंतराळ टिकून राहणे केवळ कृती करण्यायोग्य होण्याच्या उंबरठ्यावर आहे. जेव्हा अंतराळ तज्ञ, आंतरसरकारी संस्था किंवा देश स्वत: असा निष्कर्ष काढतात की टिकाव हा त्यांच्या अंतराळ आदेशाचा एक भाग असावा आणि जेव्हा ते हे साध्य करण्यासाठी संभाव्य पद्धती शोधून काढतात, तेव्हा ते व्हॅक्यूममध्ये असे करू शकत नाहीत. ज्याप्रमाणे पृथ्वीवरील टिकावासाठी अनेक संदर्भ लक्षात घेणे आणि प्लुरी-डेफिनिशन असणे आवश्यक आहे, परिणामी परिणामकारक कृतीसाठी अनेक प्राधान्ये आणि निर्देशक आहेत, त्याचप्रमाणे अंतराळातील टिकाऊपणा देखील आहे.