जैविक युद्धात आणि निःशस्त्रीकरणात लिंग-आधारित शारीरिक व सामाजिक वैशिष्ट्यांनुसार होणारे परिणाम

ऑगस्ट २०१९ मध्ये, संयुक्त राष्ट्र नि:शस्त्रीकरण संशोधन संस्थेने (यूएनआयडीआयआर) ‘लिंगाआधारित- प्रतिसादविषयक जैविक शस्त्रांच्या अधिवेशना’च्या (बीडब्ल्यूसी) व्याप्तीवर चर्चा करण्यासाठी एक परिषद आयोजित केली होती. ही चर्चा जाणूनबुजून केलेले हल्ले आणि नैसर्गिक उद्रेकांच्या उदाहरणांवर आधारित जैविक युद्धातील शारीरिक व सामाजिक वैशिष्ट्यांवर आधारित लिंगआधारित तफावतीभोवती फिरते, जी वेगवेगळ्या लिंगांना वेगवेगळ्या प्रकारे प्रभावित करू शकतात.

जैविक शस्त्रांविषयीच्या शिष्टाचारात लिंग हा तुलनेने अंतर्ज्ञानाने सहज समजू शकत नाही, असा विचार असू शकतो. ऐतिहासिकदृष्ट्या, अधिक असुरक्षित लिंगांवर (सामान्यत: स्त्रियांच्या संदर्भात) एक विसंगत प्रभाव पडतो आणि उदयोन्मुख तंत्रज्ञानासह ही असुरक्षा वाढत आहे.

ऐतिहासिक आणि पारंपरिक जैविक युद्ध

वैद्यकशास्त्र आणि मानव, प्राणी किंवा वनस्पती यांच्या विरोधात वापरण्यासाठी शस्त्र म्हणून बनवल्या गेलेल्या जीवाणूंच्या, विषाणूंच्या विकासात, आधीच अत्याचारित आणि अल्पसंख्याक लिंगांना त्यांच्या पुरुष समकक्षांपेक्षा जैविक शस्त्रांबाबत अधिक असुरक्षित बनवले आहे.

ऐतिहासिकदृष्ट्या, जैविक अस्त्रांनी महिलांना स्पष्टपणे लक्ष्य केले गेले आहे. वर्णद्वेष-युगात दक्षिण आफ्रिकेत, उदाहरणार्थ- ‘दक्षिण आफ्रिकी सत्य आणि सामंजस्य आयोगा’समोर (टीआरसी) साक्ष दिल्याने असे दिसून आले की, जैविक शस्त्रे राजकीय विरोधकांची हत्या करण्यासाठी वापरली जात होती. ‘प्रोजेक्ट कोस्ट’ अंतर्गत, त्याच साक्षीमध्ये, एका अग्रगण्य शास्त्रज्ञाने आफ्रिकी स्त्रियांमध्ये वंध्यत्व निर्माण करणारे सीरम विकसित करण्याच्या (अयशस्वी) प्रयत्नांची कबुली दिली.

या व्यतिरिक्त, जपानने १९३२-१९४५ दरम्यान आपल्या बंदिवानांवर लैंगिक संक्रमित रोगांबाबत प्रयोग केले. आजपर्यंत, बलात्कार आणि बळजबरीने गर्भधारणा ही युद्धाची हत्यारे मानली जात, यांतील अनेक आजीवन परिणामांपैकी एक लैंगिक संक्रमित रोग आहे.

जैविक शस्त्रांविषयीच्या अधिवेशनात, क्लॅमीडिया हे शस्त्र म्हणून बनवले गेलेले जीवाणू अशी रूपरेषा स्पष्ट करण्यात आली. क्लॅमीडिया या लैंगिक संक्रमित संसर्गाचे अनेक परिणाम होऊ शकतात, परंतु या रोगाची लक्षणे सहसा स्त्रियांमध्ये दिसून येत नाहीत, ज्याचा महिलांवर विसंगत परिणाम होतो.

एक सुप्रसिद्ध शस्त्र म्हणून बनवल्या गेलेल्या ऍन्थ्रॅक्स जीवाणूंचा, अमेरिकेत १९९८-२००० सालापर्यंत स्त्रियांपेक्षा पुरुषांवर अधिक प्रभाव पाडला. मात्र, अॅन्थ्रॅक्सपासून संरक्षण करण्याच्या उद्देशाने बनवल्या गेलेल्या लशीतून असे दिसून आले की, पुरुषांपेक्षा महिलांमध्ये याच्या प्रतिकूल प्रतिक्रिया जास्त उमटल्या. कोणतेही निश्चित कारण नसताना, महिलांमध्ये प्रतिकूल प्रतिक्रिया उमटण्याचा धोका जवळपास दुप्पट होता.

अगदी अलीकडे, अमेरिकेत २००१च्या ऍन्थ्रॅक्स हल्ल्यांना अमेरिकेच्या इतिहासातील सर्वात वाईट जैविक हल्ला म्हणून वर्गीकृत केले गेले आहे, परिणामी, पाच व्यक्तींचा मृत्यू झाला आणि १७ व्यक्ती गंभीर आजारी पडल्या.

जैविक हल्ल्यांची कोणतीही पुष्टी झालेली नसतानाही अशा हल्ल्यांची व्याप्ती आणि हानीकारक परिणाम सरकारला सतर्क ठेवतात.

 उदयोन्मुख तंत्रज्ञान आणि जैविक युद्ध

‘क्लस्टरड रेग्युलरली इंटरस्पेस्ड शॉर्ट पॅलिंड्रोमिक रीपीट्स’ (सीआरआयएसपीआर) तंत्रज्ञानासारख्या जनुक संपादन साधनांच्या परिचयामुळे, जैविक युद्धात दिसून आलेल्या नवीन समस्या लिंगसंबंधित सामाजिक विचारांची आणि चिंतांची गरज दर्शवतात.

२०१६ मध्ये, जागतिक जोखीमविषयक मूल्यांकन अहवालाने ‘सीआरआयएसपीआर’ जनुक संपादन हे त्याच्या दुहेरी-वापराच्या स्वरूपामुळे मोठ्या प्रमाणावर विनाशाचे शस्त्र म्हणून चिन्हांकित केले आहे. जनुक संपादन साधने रोगजनकांना उपचारासाठी लवचिक आणि अधिक विषाणूजन्य बनवून त्यांची क्षमता वाढवू शकतात.

जैविक शस्त्रांविषयीचे अधिवेशन केवळ आक्षेपार्ह संशोधनावर बंदी घालते आणि ‘सीआरआयएसपीआर’कडे वैद्यकीय आणि निदान विषयक संशोधनातील उपयोजन आहे; अशा प्रकारे, दुहेरी-वापराच्या विकासाची व्याप्ती विचारात घेणे आवश्यक आहे.

मुख्यतः, ‘सीआरआयएसपीआर’ तंत्रज्ञानाचा विकास व वापर आणि अनुवांशिक वैशिष्ट्यांवरील त्याचे संभाव्य परिणाम अनवधानाने लिंगविषयक पूर्वाग्रह कायम ठेवू शकतात आणि लिंगांच्या विषम प्रतिनिधित्वाचे परिणाम वाढवू शकतात. यामुळे कोणत्याही ‘सीआरआयएसपीआर’-आधारित संशोधनांचा किंवा परिणामांचा असमान प्रभाव पडू शकतो, जसे की ऍन्थ्रॅक्स लशींचा महिलांवर परिणाम होतो. या व्यतिरिक्त, ‘सीआरआयएसपीआर’च्या संदर्भात प्रजनन आरोग्य आणि प्रजननक्षमतेशी थेट संबंधित असलेल्या अनुवांशिक विकारांवर परिणाम करण्याकरता हे साधन वापरण्याचे संभाव्य परिणाम समाविष्ट आहेत.

या व्यतिरिक्त, लिंगविषयक चर्चेला एकच आयाम नाही. आपण आधी पाहिल्यानुसार, विशिष्ट वांशिक गटांवर किंवा वंशांवर युद्ध काळातील हल्ल्यांची संभाव्यता त्या समुदायातील असुरक्षित लिंगावर हल्ला करण्यापासून सुरू होऊ शकते. अशा प्रकारे, जातीय आणि वंशाच्या विचारांचा समावेश न करता, युद्धाच्या संभाषणांमध्ये लिंगाचा परिचय करून देणारा एक संबंधित पैलू आहे.

अशा प्रकारे, हे लक्षात घेणे आवश्यक आहे की, या चिंता ‘सीआरआयएसपीआर’ तंत्रज्ञानाच्या वापराभोवती असलेल्या व्यापक नैतिक आणि सामाजिक संभाषणाचा भाग आहेत.

जैविक युद्धातील जागतिक मार्गदर्शक तत्त्वांचा वापर

संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या नि:शस्त्रीकरण संशोधन संस्थेच्या उपरोक्त अहवालात महिलांवर रासायनिक शस्त्रे/गळतीचे होणारे परिणाम आणि इबोला उद्रेकासारखाच स्त्रियांवर होणार्‍या परिणामांची चर्चा केली आहे. या अहवालात आण्विक युद्धातील लिंग-आधारित प्रभावांवरही लिहिले गेले आहे. या अधिवेशनांत सहभागी असलेले अनेक देश अण्वस्त्र निःशस्त्रीकरणामध्ये पुरुष व महिलांचे समान प्रतिनिधित्व नाही, हे मान्य करतात, परंतु जैविक शस्त्रांमध्ये हे ठळकपणे स्पष्ट करणे अद्याप बाकी आहे.

लिंग परिमाणे समाविष्ट करणे, आणि एकूणच, जैविक युद्धाच्या अवकाशात, अधिक छेदनबिंदू समाविष्ट करणे आवश्यक आहे:

• जैविक युद्धाला बळी पडलेल्यांच्या आरोग्य समस्यांवरील साथीच्या रोगांविषयीचे संशोधन आणि लिंग-आधारित जैविक, शारीरिक वैशिष्ट्ये व लिंग-आधारित सामाजिकरित्या तयार केलेले नियम, भूमिका आणि संबंध यांसारख्या वैशिष्ट्यांवर आधारित असलेली हल्ल्याच्या प्रभावातील तफावत.
• संभाव्य जैविक घटकांवरील रोगप्रतिकार आणि उपचार प्रतिसादांतील लिंग-संबंधित भिन्नता समजून घेणे.
• लिंग/वंश/वांशिक-आधारित पीडितांना लक्ष्य करू शकतील अशा उदयोन्मुख तंत्रज्ञानाचा आणि संभाव्य जीवाणू-विषाणूंसारख्या एजंट्सचा समावेश करण्यासाठी जैविक युद्धाच्या व्याप्तीचा विस्तार करणे.

अलिकडच्या वर्षांत, काही भागधारकांनी जैविक युद्धात लिंग-केंद्रित नि:शस्त्रीकरणाची आवश्यकता अधोरेखित केली आहे. अवर-महासचिव आणि नि:शस्त्रीकरण प्रकरणांसाठीचे उच्च प्रतिनिधी इझुमी नाकामित्सू यांनी जैविक शस्त्रास्त्रांचा सामूहिक विनाशाचे प्रभाव आणि नि:शस्त्रीकरण धोरणांमध्ये लिंगसापेक्ष विचारांची हमी देणारे फरकही अधोरेखित केले.

या व्यतिरिक्त, संयुक्त राष्ट्र संघटनेने ऑक्टोबर २०२१ मध्ये आयोजित केलेल्या निःशस्त्रीकरण आणि आंतरराष्ट्रीय सुरक्षा विषयक पहिल्या समितीच्या सर्व नि:शस्त्रीकरण विषयातील संभाषणांदरम्यान- नॉर्वेने लिंग प्रतिनिधित्वाची वकिली करण्यासाठी व्यासपीठ म्हणून वापर केला.

जैविक युद्धाकरता जनुक-संपादन साधनांचा गैरवापर टाळण्यासाठी सरकार, आंतरराष्ट्रीय संस्था आणि वैज्ञानिक समुदायाने नियम विकसित करण्यासाठी, संशोधन पारदर्शकतेला चालना देण्यासाठी आणि जैवसुरक्षा उपाय वाढवण्यासाठी सहयोग करायला हवा. ‘सीआरआयएसपीआर’ आणि जैविक युद्धाच्या छेदनबिंदूतून उद्भवलेल्या नैतिक आणि सुरक्षाविषयक आव्हानांना तोंड देण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय सहकार्य आणि मुक्त संवाद आवश्यक आहे.

जैविक युद्धाच्या संदर्भातील लिंगसंबंधित चर्चा आणि विचार हे जैविक शस्त्रांच्या विविध लिंगआधारित शारीरिक आणि सामाजिकदृष्ट्या होणाऱ्या बहुआयामी प्रभावांना संबोधित करण्याच्या दिशेने उचललेले एक महत्त्वपूर्ण पाऊल दर्शवतात. जैविक युद्धाची ऐतिहासिक उदाहरणे, ‘सीआरआयएसपीआर’सारख्या उदयोन्मुख तंत्रज्ञानाचे वाढते महत्त्व आणि लिंगाच्या आधारे जाणूनबुजून किंवा अनवधानाने लक्ष्यीकरणाची क्षमता या समस्येची निकड अधोरेखित करते.

अखेरीस, जैविक युद्धाच्या सभोवतालच्या विवेचनामध्ये लिंगसंबंधीचे विचार समाविष्ट करून, आपण अधिक न्याय्य आणि सुरक्षित जगाच्या निकट जाऊ शकतो- ज्यामध्ये असुरक्षा मान्य केल्या जातात, संबोधित केल्या जातात, सर्वसमावेशकपणे कमी केल्या जातात आणि समाजाच्या सर्व सदस्यांचे संरक्षण सुनिश्चित केले जाते.

श्रविष्था अजयकुमार या ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशनच्या ‘सेंटर फॉर सिक्युरिटी, स्ट्रॅटेजी अँड टेक्नॉलॉजी’च्या असोसिएट फेलो आहेत.