परस्पर फायदेशीर भागीदारी निर्माण करण्यासाठी आणि क्षेत्राच्या विकास आणि समृद्धीमध्ये योगदान देण्यासाठी दक्षिण सहकार्याच्या अद्वितीय दृष्टिकोनाचा उपयोग करून भारत उत्तर आफ्रिकेतील आपली बाजू अनुकूल करू शकतो.
आंतरराष्ट्रीय संबंधांच्या क्षेत्रात, राष्ट्रांमधील परस्परसंवाद कालांतराने विकसित होतात, प्राधान्यक्रम बदलून आणि जागतिक परिदृश्य बदलून मार्गदर्शन करतात. हे भारत आणि उत्तर आफ्रिका यांच्यातील संबंधांबाबत खरे आहे, ज्यामध्ये एक उल्लेखनीय परिवर्तन झाले आहे, अधिक व्यावहारिक आणि धोरणात्मक दृष्टीकोन स्वीकारण्यासाठी वैचारिक सीमा ओलांडून या प्रदेशात भारताची राजनैतिक उपस्थिती वाढली आहे. भारताचा उदय जसजसा उलगडत जातो, तसतसे उत्तर आफ्रिकन देशांसोबतचे त्याचे संबंध आर्थिक सहयोग, सांस्कृतिक देवाणघेवाण आणि मजबूत राजकीय संबंधांची टेपेस्ट्री प्रकट करतात ज्यांचे लक्ष वेधले गेले नाही, परंतु सहयोगाच्या अप्रयुक्त संभाव्यतेवर प्रकाश टाकला.
उत्तर आफ्रिकेशी भारताच्या ऐतिहासिक संबंधाची उत्पत्ती 1955 मधील बांडुंग परिषदेत शोधली जाऊ शकते, जिथे पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांनी उत्तर आफ्रिकन राष्ट्रांच्या प्रतिनिधींशी संबंध प्रस्थापित केले. या कालावधीत, भारताने उत्तर आफ्रिकेतील वांशिक भारतीय समुदायांच्या परिस्थितीकडे लक्ष देणे आणि वसाहतविरोधी मुक्ती चळवळींना पाठिंबा देणे हे उद्दिष्ट ठेवले. जेव्हा भारताने तांत्रिक आणि आर्थिक सहकार्य कार्यक्रमाद्वारे राजनैतिक आणि आर्थिक मदतीचा विस्तार केला तेव्हा शीतयुद्धाच्या समाप्तीपर्यंत आर्थिक प्रतिबद्धता मागे पडली.
1991 मध्ये आर्थिक उदारीकरणासह भारताच्या परराष्ट्र धोरणाच्या दृष्टिकोनात लक्षणीय बदल झाला. थेट विदेशी गुंतवणूक, तंत्रज्ञान हस्तांतरण आणि जागतिक बाजारपेठेतील एकात्मतेवर भर देऊन, भारताने उत्तर आफ्रिकेसोबतचे आर्थिक संबंध वाढवण्याचा प्रयत्न केला, संतुलित दृष्टिकोन वाढवला आणि उत्तर आफ्रिकन देशांसह बहुआयामी राजनैतिक संबंध विकसित केले.
भारताचे जागतिक आर्थिक शक्तीस्थान म्हणून उदयास आलेले आणि आंतरराष्ट्रीय भागीदारीत विविधता आणण्याची त्यांची स्वतःची गरज ओळखून भारतासोबत सहकार्य वाढवण्याची मागणी केली आहे.
इजिप्त, मोरोक्को, अल्जेरिया, ट्युनिशिया आणि लिबिया या देशांसोबतचे भारताचे राजकीय संबंध उत्तर आफ्रिकेकडे विविध दृष्टिकोन दाखवतात. भारत इजिप्तसोबत मैत्रीपूर्ण आणि सहकार्याचे संबंध राखतो, दहशतवादविरोधी, प्रादेशिक स्थैर्य आणि व्यापार वाढीसाठी सहकार्य करतो. मोरोक्कोने, भारतासोबतच्या ऐतिहासिक संबंधांसह, राजनैतिक संबंधांना धोरणात्मक भागीदारीमध्ये उन्नत केले आहे. अल्जेरिया आणि भारत बहुपक्षीय मंचांमध्ये द्विपक्षीय समर्थन वाढवतात आणि या प्रदेशात सागरी उपस्थिती वाढवण्याची वचनबद्धता सामायिक करतात. 1958 मध्ये राजनैतिक संबंध प्रस्थापित झाल्यापासून ट्युनिशिया आणि भारत यांच्यात मैत्रीपूर्ण संबंध आहेत. लिबियाशी भारताच्या संबंधात चढउतार आले आहेत, लिबियामध्ये राजकीय स्थिरता पुनर्संचयित होईपर्यंत द्विपक्षीय संबंध पुनरुज्जीवित करण्याची क्षमता आहे.
उत्तर आफ्रिकन देशांनीही भारताचे जागतिक आर्थिक शक्तीस्थान म्हणून उदयास आलेले आणि आंतरराष्ट्रीय भागीदारीत विविधता आणण्याची त्यांची स्वतःची गरज ओळखून भारतासोबत सहकार्य वाढवण्याची मागणी केली आहे. भारताचा दृष्टीकोन पाश्चात्य सहकार्याच्या प्रिस्क्रिप्टिव्ह स्वरूपाच्या उलट समान भागीदारी, परस्पर फायदे आणि अंतर्गत बाबींमध्ये हस्तक्षेप न करण्यावर आधारित आहे. दक्षिण-दक्षिण सहकार्यावर भारताचा भर विशेषतः क्षमता-निर्मिती, कर्ज देणे, निर्यात जिंकणे, आर्थिक वाढ आणि अधिक संतुलित आंतरराष्ट्रीय सुव्यवस्थेला प्रोत्साहन देतो. परिणामी, भारतासोबतचे संबंध विकसित करणे हे उत्तर आफ्रिकन देशांसाठी एक आवश्यक परराष्ट्र धोरणाचे ध्येय बनले आहे.
2016 पासून उत्तर आफ्रिकेसोबत भारताच्या आर्थिक सहभागामध्ये लक्षणीय वाढ झाली असून, उत्तर आफ्रिकेतील देश प्रमुख आर्थिक भागीदार म्हणून उदयास आले आहेत. भारताची मर्यादित देशांतर्गत ऊर्जा संसाधने लक्षात घेता, उत्तर आफ्रिकेतून, विशेषतः ऊर्जा क्षेत्रातील, जीवनावश्यक वस्तूंचा स्थिर आणि विश्वासार्ह पुरवठा भारतासाठी महत्त्वपूर्ण आहे. याव्यतिरिक्त, भारताने आपले कृषी क्षेत्र मजबूत करणे आणि अन्न सुरक्षा सुनिश्चित करणे हे उद्दिष्ट ठेवले आहे, ज्यामुळे उत्तर आफ्रिका या संदर्भात एक महत्त्वाचा भागीदार बनला आहे.
2022 मध्ये उत्तर आफ्रिकेतील शीर्ष 10 भारतीय निर्यात आणि आयात
भारताच्या बहुराष्ट्रीय कंपन्या आणि सार्वजनिक उपक्रमांनी पारंपारिक भागीदारांच्या पलीकडे त्यांच्या आर्थिक संबंधांमध्ये विविधता आणण्याच्या उत्तर आफ्रिकन राष्ट्रांच्या इच्छेचे प्रभावीपणे भांडवल केले आहे. परिणामी, भारताने या प्रदेशात आपला आर्थिक प्रभाव लक्षणीयरीत्या वाढवला आहे, एक प्रमुख आर्थिक भागीदार म्हणून स्वतःला स्थापित केले आहे आणि सातत्याने पहिल्या सहामध्ये स्थान राखले आहे. शिवाय, उत्तर आफ्रिकेतील भारताची उपस्थिती भारताची अनुमानित लोकसंख्या वाढ लक्षात घेऊन या क्षेत्रासाठी एक विशाल ग्राहक बाजारपेठ उपलब्ध करून देते.
इजिप्त उत्तर आफ्रिकेतील भारताचा प्राथमिक व्यापार भागीदार म्हणून उभा आहे, 2022 मध्ये प्रस्थापित व्यापार कराराद्वारे सुमारे $7 अब्ज डॉलर्सचा महत्त्वपूर्ण द्विपक्षीय व्यापार वाढवला आहे. इजिप्त हा भारताला कच्च्या पेट्रोलियमचा उत्तर आफ्रिकेतील पहिला प्रमुख पुरवठादार आहे, तर भारत इजिप्तला मांस, लोखंड आणि पोलाद निर्यात करून प्रतिपूर्ती करतो. शिवाय, इजिप्तमध्ये नैसर्गिक वायूचे केंद्र बनण्याची क्षमता आहे. पूर्व भूमध्यसागरीय पुढील दशकांमध्ये दोन्ही राष्ट्रांमधील मजबूत आणि चिरस्थायी आर्थिक भागीदारीची शक्यता अधिक बळकट करते.
मोरोक्कोमध्ये 40 भारतीय कंपन्यांच्या स्थापनेसह अलिकडच्या वर्षांत मोरोक्कोसोबत भारताचा आर्थिक संबंध सातत्याने वाढला आहे. भारत आणि मोरोक्को यांच्यातील द्विपक्षीय व्यापार 2022 मध्ये US$3.9 अब्ज पेक्षा जास्त झाला, जो 2016 मध्ये US$907 दशलक्ष वरून लक्षणीय वाढ दर्शवितो. ही वाढ भारताच्या मोरोक्कोमधून फॉस्फेटच्या आयातीमुळे झाली आहे, जी 2022 मध्ये उत्तर आफ्रिकेतून प्रथम आयात केलेली वस्तू बनली आहे. मोरोक्कोच्या निर्यातीत कापड, वाहने, औषधी आणि यंत्रसामग्रीचा समावेश करण्यासाठी विविधता वाढली आहे. नूतनीकरणक्षम ऊर्जा, पर्यटन, कृषी आणि संरक्षण उद्योग यासह विविध क्षेत्रांमध्ये संयुक्त उपक्रम आणि गुंतवणुकीच्या संधींनी मोरोक्कोला उत्तर आफ्रिकेतील भारताच्या आर्थिक उपस्थितीसाठी एक प्रमुख भागीदार बनवले आहे.
भारत आणि अल्जेरिया यांच्यातील द्विपक्षीय व्यापार 2022 मध्ये US$2.45 बिलियनवर पोहोचला, भारताने US$1.1 बिलियन कच्च्या तेलाची आयात केली आणि औषधी, वाहने आणि अन्न उत्पादने निर्यात केली[1]. टाटा, महिंद्रा आणि किर्लोस्कर ब्रदर्ससह भारतीय कंपन्यांनी देशात काम सुरू केल्यामुळे अल्जेरियामध्ये भारतीय गुंतवणुकीत वाढ झाली आहे. या कंपन्यांनी ऑटोमोबाईल्स, अभियांत्रिकी आणि ऊर्जा यासह विविध क्षेत्रांमध्ये संयुक्त उपक्रम स्थापन केले आहेत, ज्यामुळे अल्जेरियासोबत दीर्घकालीन भागीदारी निर्माण करण्याची भारताची वचनबद्धता दिसून येते.
2022 मध्ये द्विपक्षीय व्यापार US$760 दशलक्षपर्यंत पोहोचल्याने ट्युनिशियामध्ये भारताची आर्थिक उपस्थिती मंद गतीने वाढत आहे. कापड, फार्मास्युटिकल्स आणि अभियांत्रिकी वस्तूंची निर्यात करताना भारत ट्युनिशियामधून फॉस्फेट आणि रसायने आयात करतो. 2017 मध्ये भारत-ट्युनिशिया संयुक्त आयोगाच्या स्थापनेने दोन्ही राष्ट्रांना व्यापार आणि गुंतवणुकीसाठी नवीन मार्ग शोधण्यासाठी एक व्यासपीठ उपलब्ध करून दिले आहे, परंतु ट्युनिशियामधील प्रचलित राजकीय संकटामुळे आर्थिक अनिश्चिततेचे वातावरण निर्माण झाले आहे, आर्थिक सहकार्याची व्याप्ती मर्यादित आहे, भविष्यात भारतीय आर्थिक हितसंबंध माफक राहण्याची शक्यता आहे.
लिबियामध्ये, तेल आणि वायू क्षेत्रात भारताची ऐतिहासिकदृष्ट्या मजबूत आर्थिक उपस्थिती होती, परंतु सध्या चालू असलेल्या राजकीय संकटामुळे, अलीकडच्या काही वर्षांमध्ये त्याचा सहभाग मर्यादित झाला आहे.
भारत उत्तर आफ्रिकेत लक्षणीय उपस्थिती राखतो, जरी त्याचा प्रभाव इतर बाह्य कलाकारांच्या बरोबरीने नसला तरी. तरीही, परस्पर फायदेशीर भागीदारी निर्माण करण्यासाठी आणि क्षेत्राच्या विकास आणि समृद्धीमध्ये योगदान देण्यासाठी दक्षिण-दक्षिण सहकार्याच्या अद्वितीय दृष्टिकोनाचा उपयोग करून भारत उत्तर आफ्रिकेतील आपली उपस्थिती अनुकूल करू शकतो. हे साध्य करण्यासाठी, भारताने खालील धोरणांवर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे:
______________________________________________________________________________
हा लेख ‘North Africa’s Invisible Partner: Exploring India’s Political and Economic Influence in the Region’ या शीर्षकाच्या दीर्घ अहवालावर आधारित आहे.
हमजा मजाहेद हे न्यू साउथ, मोरोक्कोच्या पॉलिसी सेंटरमधील स्ट्रॅटेजिक मॉनिटरिंग आणि अॅनालिसिस युनिटमध्ये आंतरराष्ट्रीय संबंध विशेषज्ञ आहेत.
अब्देसलाम जलदी हे न्यू साउथ, मोरोक्कोसाठी धोरण केंद्राचे आंतरराष्ट्रीय संबंध विशेषज्ञ आहेत.
______________________________________________________________________________
[१] भारताचे वाणिज्य आणि उद्योग मंत्रालय. 2022 मध्ये अल्जेरिया आणि भारत व्यापार. मॉनिटरिंग डॅशबोर्ड. वाणिज्य विभाग.
[२] भारताला निरीक्षक दर्जा आहे.
हे लेखकाचे वैयक्तिक विचार आहेत
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
PREV
