9/11 च्या हल्ल्यानंतर आता हमास अल-कायदा बनलीय

अलीकडे इस्रायलवर झालेल्या धक्कादायक दहशतवादी हल्ल्याचे परिणाम आता उलगडून लागले आहेत. हा हल्ला हराकाह अल-मुकावामाह अल-इस्लामिया किंवा हमास ने केला आहे. जो एक इस्लामी मिलिशिया चळवळ आणि पॅलेस्टिनी कारणाभोवती पसरलेल्या अनेक देशांमध्ये प्रतिबंधित दहशतवादी गट आहे. 1973 च्या किपूर युद्धानंतर इस्रायलने या हल्ल्याचे प्रमाण पाहिलेले नाही. याने इस्रायलच्या वॉटर टाइट ‘सुरक्षाकरण’च्या प्रसिद्ध मॉडेलला देखील कठोरपणे फटकारले आहे.

इस्रायल-पॅलेस्टाईन संघर्षाने पिढ्यानपिढ्या पश्चिम आशियाई राजकारणाची एक प्रकारे व्याख्या केली आहे. तथापि 7 ऑक्टोबरला झालेला हल्ला प्रदेशाच्या भविष्यातील सुरक्षिततेसाठी एक नवीन आदर्श ठेवणार आहे. पॅलेस्टाईनच्या विविध कारणांमध्ये हमास मोठ्या प्रमाणावर कार्यरत आहे. जगभरातील इतर युद्ध क्षेत्रात क्वचितच त्यांनी उडी मारली आहे. हमास चे नाव पश्चिम आशिया भोवती चांगलेच ओळखले जात असताना पॅलेस्टाईनचे कारण हे अनेक दशकांपासून इस्लामी गटांना एकत्रित करण्याच्या दिशेने हे एक नवे प्रकरण आहे. परंतु आतापर्यंतच्या कथनानुसार हमास हे अलकायदा किंवा इस्लामिक राज्य (ISIS किंवा Daesh) पेक्षा वेगळे घराण्याचे नाव नव्हते.

हमास चा आदेश साधा नाही. पॅलेस्टाईन समर्थक इस्लामवादी झुकाव समाविष्ट करत असताना राजकीय समाधानाच्या विरोधात देखील ते कार्य करते. लष्करी कृतींना प्राधान्य देते तसेच निरपेक्ष दृष्टिकोन ठेवते. याचा अर्थ मुखत्वे ‘द्वि-राज्य समाधान’ च्या विरोधात उभे असते. इस्त्रायल-पॅलेस्टाईनच्या समस्येमुळे हा एकमेव गट नाही. पॅलेस्टाईन इस्लामिक जिहाद(पीआयजे) सारख्या इतर अनेक संघटना आणि गाझाच्या भूगोलाच्या पलीकडे असलेल्या लेबनॉनमधील हिजबुल्लाह सारख्या, या फॉल्ट लाइनच्या आसपास कार्यरत आहेत.

इस्त्रायलकडून काउंटर ऑपरेशन्सच्या विस्तारामध्ये लेबनॉन आणि सीरियाचा देखील समावेश असू शकतो, कारण बेरूत आणि दमास्कस या दोन्ही देशांना नियमितपणे पूर्वीचे हेजबुल्लाह विरुद्ध आणि नंतरचे इतर इस्रायल विरोधी गटांविरुद्ध इस्रायली हवाई हल्ल्यांना सामोरे जावे लागत आहे. पॅलेस्टाईनचे कारण प्रादेशिक आणि आंतरराष्ट्रीय दोन्ही कथांच्या पाठीशी असू शकते. परंतु अल कायदा आणि IS सारख्यांनी प्रसिद्ध केलेल्या प्रचारात ते सातत्याने दिसून आले आहे. दक्षिण आशियाई प्रदेशातून, हमासच्या हल्ल्यानंतर, काबूलमधील तालिबान, तेहरिक-ए-तालिबान पाकिस्तान (टीटीपी) आणि अल-कायदा इन इंडियन सबकॉन्टिनेंट (एक्यूआयएस) च्या अंतरिम सरकारच्या विधानांनी त्यांची मौनसंमती दिली आहे. हमासला पाठिंबा दिला आणि घडलेल्या घटनांसाठी इस्रायलच्या कृतींना दोष दिला आहे.

गेल्या काही महिन्यांमध्ये इस्रायलचे देशांतर्गत राजकारण हे जेरुसेलम मधील अल अक्सा मशिदीसारख्या मुद्द्यांवर इस्लामी पर्यावरणातील कव्हरेजचे वैशिष्ट्य म्हणता येईल. विशेषत: अल अक्सा मशीद ज्यू लोकांसाठी खुली ठेवण्याचे आवाहन करत आहे. खरं तर, हमासच्या कमांडरने धाडसी स्ट्राइकची रचना केल्याबद्दल त्याला दोषी ठरवले आहे. मोहम्मद देईफ नावाच्या पॅलेस्टिनी दहशतवाद्याने ऑपरेशनला ‘अल अक्सा फ्लड’ असे शीर्षक दिले आहे, जे जेरुसलेम किंवा अल कुद्स (अरबी नाव) दिशेने बाजूला पडलेले पॅन-इस्लामिक ऐक्य पुन्हा केंद्रीत करण्याच्या उद्देशाने आहे.

Screenshot of the October 2023 issue of Islamic State Khorasan’s ‘Voice of Khorasan’ in Pashto criticising Muslim leaders, including the Taliban, normalising relations with Israel either directly or indirectly.

इराणचे अयातुल्ला खमेनेई यांनी X वरील हल्ल्यानंतर इंग्रजीमध्ये आपला संदेश पोस्ट करताना #AlAqsaStorm हा हॅशटॅग वापरला आणि कोणत्याही भूमिकेचा इन्कार करताना हमासचे नाव न घेता हल्ल्याच्या “संसाधनसंपन्न, बुद्धिमत्ता डिझाइनर्सच्या मनाची आणि प्रयत्नांची” प्रशंसा केली आहे.

इस्रायलच्या दृष्टिकोनातून, हमासची IS बरोबर बरोबरी केल्याने गाझा आणि विस्तीर्ण पॅलेस्टिनी प्रदेशांमध्ये दहशतवादविरोधी कारवाया करण्यासाठी व्यापक वाव दिसत आहे. 2013 आणि 2017 मधील त्याच्या उत्कर्षाच्या काळात हमासच्या कृत्यांशी इस्त्रायल आणि यूएस दोन्ही नेतृत्वांनी थेट बरोबरी केली आहे. ज्यावेळी  गटाद्वारे क्रूर हिंसाचाराचे व्हिडिओ मोठ्या प्रमाणावर उपलब्ध झाले होते.

गंमत म्हणजे IS आणि त्यांच्या नेतृत्वाने हमासला पाठिंबा दिला तरच नवल. आंतर-जिहादी शत्रुत्वे खरी आहेत आणि सर्व इस्लामी गट देखील, जरी पॅलेस्टाईन किंवा काश्मीर सारख्या मूळ मुद्द्यांवर आधारित असले तरीही, त्यांचे स्वारस्य भिन्न आहेत. उदाहरणार्थ प्रादेशिक नेतृत्व आणि ओसामा बिन लादेन यांच्यातील मतभेदांमुळे इराक मधील अलकायदाच्या आयएसची आय एस ची सुरुवात झाली आहे. विद्वान चार्ल्स लिस्टर यांनी याला ‘अंतर्गत क्रांती’ म्हटले आहे. याचे कारण म्हणजे लादेनची 11 हल्ल्यानंतरची दुसरी वेळ विचारसरणीचे अबू मुसाब अलझरकावी यांना पश्चिम आशियामध्ये अल कायदा पुरेसा महत्त्वकांक्षी नसताना देखील स्वतःचा मार्ग आखायचा होता.

या चिंतेचे पुढील क्षेत्र इस्रायली प्रतिसाद असणार आहे. इस्रायलचे पंतप्रधान बेंजामिन नेतन्याहू म्हणाले की, इस्रायलने हे युद्ध सुरू केले नाही, तर ते ते पूर्ण करेल. इस्रायलने उत्तर दिल्यानंतर हमासचे अस्तित्वच राहणार नाही, असा पुनरुच्चार अनेक राजकीय आणि लष्करी स्तरांनी केला आहे. दहशतवादी गटांचा प्रतिकार न करता, त्यांचा नायनाट करण्याचे वास्तव अधिक गुंतागुंतीचे बनले आहे.

हमासच्या नेतृत्वाला इराण, कतार आणि तुर्कस्तानसारख्या देशांकडून परकीय आश्रय मिळतो आहे. त्याचे इस्माईल हनीयेहसारखे नेते गाझा किंवा रामल्ला नव्हे तर दोन्ही ठिकाणी राहतात. हमासला इस्रायलच्या येणार्‍या प्रतिक्रियेच्या तीव्रतेची जाणीव नक्कीच असेल, ज्यामध्ये भूमीवरील आक्रमणाचा समावेश असू शकतो. याचा एक अर्थ असा आहे की अशा परिस्थितीत हमासचे कार्यकर्ते मृत्यूसाठी तयार आहेत.

2019 मध्ये, एका दहशतवादी गटाला ‘खास’ करण्याच्या उद्दिष्टांच्या तुलनेत, अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी IS वर विजयाची घोषणा केली आणि म्हटले की यूएस ऑपरेशनमध्ये IS चा खलिफा अबू बकर अल-बगदादी मारला गेल्यानंतर हा गट “पराभूत” झाला आहे. तेव्हापासून, कमीत कमी दोन खलीफा मारले गेले आहेत, इतर अनेक मध्यम श्रेणीतील सदस्यांसह IS समर्थक हल्ले तुलनेने लहान असेल, तरीही सातत्यपूर्ण आहेत.

अर्थात, आपल्याकडे आणखी एक उदाहरण अफगाणिस्तानात उपलब्ध आहे. ज्या ठिकाणी 9/11 नंतरच्या ‘दहशतवादावरच्या युद्धाचा’ भाग म्हणून तालिबान आता २० वर्षांच्या युद्धानंतर सत्तेवर आला आहे. विरोधाभासी युक्तिवाद म्हणून 2011 मध्ये पाकिस्तानमध्ये लादेनची हत्या झाल्यापासून आणि त्याचा उत्तराधिकारी अयमान अल-जवाहिरी 2022 मध्ये काबूलमध्ये मारला गेल्यापासून अल-कायदा लक्षणीयरीत्या कमकुवत झाली आहे. अंतर्भूत करण्याच्या दृष्टिकोनातून या दोन प्रकरणांमध्ये पुरेशी शिकवण आहे.

अखेरीस, हमास पॅलेस्टाईन समस्येभोवती एक प्रादेशिक आणि लक्ष्यित गट आहे. हमासने केलेल्या युद्धगुन्ह्यांची आयएस आणि अल-कायदाशी तुलना करूनही, या जिहादी गटांमधील समानता सहसा रेषीय नसतात. बहुतेक इस्लामी इकोसिस्टीम इसराइल विरुद्ध स्ट्राइक करतील. याचा अर्थ असा की आम्हासाठी आपोआप मूलभूत किंवा संस्थात्मक समर्थन मिळत नाही. तथापि या प्रदेशातील सुरक्षा तसेच दहशतवाद विरोधी प्रतिमान इस्रायली प्रतिसादाद्वारे आकारले जातील.

हा लेख मूळतः डेक्कन हेराल्डमध्ये प्रसिद्ध झाला आहे.