महिलांना आरोग्यसेवा मिळवून देण्यासाठी आणि त्यांना सक्षम बनविण्यासाठी फेमटेक हे एक महत्त्वाचे साधन असल्याचे सिद्ध होईल.
आपण नेहमीच पाहत आलो आहोत महिलांना त्यांच्या आरोग्याशी संबंधित गंभीर आव्हानांचा सामना करावा लागतो. जसे की मासिक पाळी, प्रजनन समस्या, गर्भधारणा, प्रसुतिपश्चात उदासीनता, रजोनिवृत्ती आणि लैंगिक आरोग्य समस्या. या गोष्टी असल्या तरी सुद्धा दुसरीकडे सामाजिक वृत्ती जी खोलवर रुजलेली आहे, काही गोष्टींमध्ये स्त्रियांना निशिद्ध ठरवते. स्त्रियांच्या पुनरुत्पादक आणि लैंगिक आरोग्याविषयी स्त्रियांना स्वतंत्रपणे वैद्यकीय मदत घेण्यास सतत प्रतिबंधित केले जात आहे. दीर्घ काळापासून महिलांच्या आरोग्य पोर्टफोलिओ डिझाईन करण्याची गरज दुर्लक्षित केली गेली आहे. या पोर्टफोलिओ मध्ये आरोग्यसेवा उत्पादने आणि उपायांचा समावेश करायला हवा. ज्यात सामाजिक-सांस्कृतिक निकषांसह त्याच्या वापरकर्त्यांची परवडणारीता आणि प्रवेशयोग्यता यांचा विचार केला जातो. आता FemTech च्या आगमनाने विशिष्ट आरोग्यविषयक गरजा पूर्ण करणाऱ्या तंत्रज्ञानाने सज्ज झाल्यामुळे जगभरातील महिलांना फायदा होईल. सोप्या भाषेत सांगायचे तर, FemTech मध्ये डिजिटल उत्पादने आणि सेवांची विस्तृत श्रेणी समाविष्ट करण्यात आली आहे. या सेवेमध्ये काही विशिष्ट ॲपचा समावेश केला आहे जे महिलांना त्यांच्या आरोग्याच्या बाबतीत वारंवार नेविगेट करत राहणार आहेत. याबरोबरच लैंगिक प्रश्न, माता आणि मासिक पाळीच्या आरोग्यासाठी स्त्रियांना अशा परिस्थितीत कोणते उपाय केले जाऊ शकतात याची सूचना देखील प्रदान केली जाणार आहे.
FemTech मध्ये डिजिटल उत्पादने आणि सेवांची विस्तृत श्रेणी समाविष्ट आहे. ज्यामध्ये काही शरीरावर घालायची उत्पादने त्याबरोबरच विशिष्ट ॲप चा समावेश आहे जे महिलांना आरोग्याच्या सूचना देत राहतील.
विशेष म्हणजे, FemTech हे US-आधारित Tambrands Incorporated चे पूर्वीचे सोव्हिएत समकक्ष होते. 80 च्या दशकाच्या उत्तरार्धात ते 90 च्या दशकाच्या मध्यापर्यंत टॅम्पन्स तयार करण्यासाठी संयुक्त व्यवसाय उपक्रमाचा एक भाग म्हणून ते कार्यरत राहिले. आता अनेक वर्षानंतर उद्योजक इडा टिन ज्या ग्रुपच्या संस्थापक आहेत त्यांनी पिरेड ट्रेकिंग ॲपने FemTech हा शब्द तयार केला. त्यानंतर महिलांच्या आरोग्यामध्ये क्रांती निर्माण करणारे शक्तिशाली साधनाची निर्मिती झाली. विशेष म्हणजे हे ॲप लक्षणीयरीत्या वाढले आहे जे 2027 पर्यंत US$ 60 अब्ज मूल्याचे जागतिक बाजार अंदाज दर्शविते. जे 2019 मध्ये US$ 18 अब्ज होते. भारतातील Femtech उद्योग देखील यशस्वीते कडे वाटचाल करत आहे. 2020 ते 2026 पर्यंत 17 टक्क्यांनी निरोगी वाढ करण्यास तयार आहे. 2017 ते 2022 दरम्यान निधीमध्ये 91.4 टक्क्यांची प्रचंड वाढ झाली आहे. Femtech तज्ञांनी असे सूचित केले आहे की 2026 पर्यंत बाजार अंदाजे US$ 76 अब्ज पर्यंत पोहोचेल आणि पुढील काही वर्षांमध्ये महिलांपर्यंत पोहोचण्यात लक्षणीय वाढ दिसून येईल. भारताच्या उद्योगातील नेत्यांनी असे प्रतिपादन केले की सामान्यत: आरोग्य सेवा क्षेत्रासह फेमटेक उपक्रम महिलांच्या विशिष्ट आरोग्यसेवा गरजा अधिकाधिक मान्य करत आहेत. महिलांसाठी उपकरणे आणि उपायांमध्ये नावीन्य आणत आहेत. अहवालानुसार स्त्रिया त्यांच्या आरोग्यसेवा गरजांसाठी डिजिटल साधने स्वीकारण्याची पुरुषांपेक्षा 75 टक्के अधिक शक्यता असते ज्यामुळे ते एक प्रचंड मोठी बाजारपेठ बनवण्याची संभाव्यता आहे.
Figure 1: Distribution of FemTechs by Region, 2021
FemTech उपशाखांमध्ये प्रजनन आरोग्य, गर्भनिरोधक, गर्भधारणा, नर्सिंग, गर्भाशयाच्या आरोग्य सेवा, रजोनिवृत्तीची काळजी, मासिक पाळी, मानसिक आणि लैंगिक आरोग्य यासारख्या महिलांच्या आरोग्यविषयक समस्यांच्या विस्तृत श्रेणीसाठी सेवा प्रदान करणे समाविष्ट करण्यात आले आहे. महिलांची सुदृढता देखील या उद्योगाच्या एका महत्त्वाच्या उद्दिष्टाकडे नेत आहे. ज्यामध्ये महिलांसाठी विशिष्ट फिटनेस आणि पोषण (मासिक पाळी) आरोग्य संदर्भातील डेटाचा मागोवा घेऊन त्यासाठी उपाय सुचविण्याच्या गोष्टींचा समावेश करण्यात आला आहे.
उदयोन्मुख फेमटेक स्पेसवर काम करणार्‍या धोरणात्मक विश्लेषक एजन्सीच्या मते, गर्भधारणा आणि नर्सिंग उपक्षेत्रे एकूण बाजारपेठेतील सुमारे 22 टक्के वाटा घेतात. प्रजनन आणि गर्भनिरोधकांचा वाटा अंदाजे 19 टक्के आहे. मासिक पाळीचे आरोग्य 13 टक्के आहे. विश्लेषणात पुढे असे दिसून आले आहे की फेमटेकमध्ये ग्राहक उत्पादने सर्वात सामान्य उत्पादन प्रकार राहिली आहेत. एकूण वाटापैकी सुमारे 22 टक्के भाग घेतात जसे की स्त्री काळजी उत्पादने आणि महिलांच्या आरोग्यासाठी विशेष पोशाख यांचा त्यात समावेश आहे. यामध्ये असेही नमूद करण्यात आले आहे की 16% नवकल्पना असलेल्या सहाय्यक क्षेत्र महिलांचे लैंगिक आरोग्य सुधारण्यासाठी डिझाईन केलेली उपकरणे आहेत. बायोमार्कर्स आणि जीवनशैली ट्रॅक करण्यासाठी तयार केलेली डिजिटल प्लॅटफॉर्म या क्षेत्रात जवळपास 16% आहेत.
जगभरात अनेक FemTech स्टार्टअप्स आहेत जे महिलांच्या आरोग्यावर अर्थपूर्ण प्रभाव पाडण्यासाठी वचनबद्ध आहेत. तरीही त्यात त्यांचे स्वतःचे वाद आहेत. तज्ज्ञांनी वारंवार दावा केला आहे की मॅनस्प्लेनर्स उत्पादनांवर गुलाबी कर लावून क्षेत्र प्रदूषित करत आहेत. गुलाबी कर हा लिंग-आधारित किंमती आहेत जो महिलांसाठी विक्री केलेल्या उत्पादनांवर आणि सेवांवर चढवला जातो आणि ज्यासाठी पुरुष कमी पैसे देण्याची शक्यता असते. अनेक उत्पादने गुलाबी रंगात रंगीत-कोड केलेली होती. या निरीक्षणावरून त्याला पिंक टॅक्स हे नाव प्राप्त झाले. त्यामुळे स्त्रियांसाठी विक्री करताना स्त्रीलिंगी रेझर्स प्रीमियम किंमतीला विकले जाण्याची शक्यता आहे.
FemTech उपक्षेत्रांमध्ये प्रजनन आरोग्य, गर्भनिरोधक, गर्भधारणा, नर्सिंग, पेल्विक आणि गर्भाशयाच्या आरोग्य सेवा, रजोनिवृत्तीची काळजी, मासिक पाळी, मानसिक आणि लैंगिक आरोग्य यासारख्या महिलांच्या आरोग्यविषयक समस्यांच्या विस्तृत श्रेणीसाठी सेवा प्रदान करणे समाविष्ट आहे.
पॅड, लाइनर्स, टॅम्पन्स आणि मासिक पाळीच्या कप यांसारख्या स्त्री-स्वच्छतेच्या वस्तूंवर लागू होणारा ‘टँपॉन किंवा पीरियड टॅक्स’ हा विक्री कर किंवा उपभोग कर जसे की मूल्यवर्धित कर (व्हॅट) संदर्भित करतो हा देखील अनेकांसाठी चर्चेचा विषय आहे. पीरियड इक्विटीचे सह-संस्थापक जेनिफर वेइस-वुल्फ स्पष्ट करतात की टॅम्पॉन कर असमानपणे वयोगटातील महिलांना प्रभावित करत आहेत. “पीरियड पॉवर्टी”, टॅम्पन टॅक्स रद्द करण्याच्या आवाहनांना सतत चालना देत आहे. अशा उत्पादनांच्या न परवडण्यामुळे महिलांच्या दैनंदिन जीवनावर, त्यांच्या उत्पादनक्षम कामाच्या ठिकाणी मोठ्या प्रमाणावर परिणाम होतो आणि मुलींना शाळांपासून दूर ठेवले जाते. थॉमस रॉयटर्स फाउंडेशनच्या मते 2004 मध्ये सॅनिटरी पॅडवरील व्हॅट रद्द करणारा केनिया हा पहिला देश बनला होता. त्यानंतर किमान 17 इतर देशांनीही त्याचे अनुसरण केले आहे. 2018 मध्ये स्त्री स्वच्छता उत्पादनांवरील वादग्रस्त 12 टक्के करावरील सार्वजनिक कर भारताने रद्द केला होता. हे स्पष्ट चिन्हे आहेत की FemTech उद्योगाला अशा प्रकारच्या फसवणुकीपासून दूर राहण्याची गरज आहे.
व्याज आणि गुंतवणुकीची लक्षणीय वाढ असूनही FemTech स्पेस अजूनही आरोग्य सेवा क्षेत्रातील इतर उत्पादनांच्या तुलनेत खूप मागे आहे. हे स्टार्टअप्ससाठी केवळ स्केलिंग आणि ट्रॅक्शन मिळवण्याच्या दृष्टीनेच नाही तर डिजिटल सोल्यूशन्सच्या अंमलबजावणीमध्ये देखील एक प्रमुख अडथळा ठरू शकते. ज्यासाठी भरीव भांडवलाची आवश्यकता आहे. अलीकडील अभ्यासात असे दिसून आले आहे, 2012 पासून जागतिक फेमटेक स्टार्टअप्समधील एकूण गुंतवणूक दहापटीने वाढली असली तरी 2021 मध्ये 5 प्रमुख स्टार्टअप्ससह मोठ्या प्रमाणात बाहेर पडण्याच्या खराब रेकॉर्डमुळे पुरेसा निधी मिळविण्यासाठी संघर्ष करत आहे. तुलनेने नवजात क्षेत्र म्हणून, फेमटेक महिलांच्या आरोग्यसेवा उत्पादने आणि सेवांसाठी विकास निधीचे अल्प 4-टक्के वाटप करून उद्योग संशोधनाच्या बाबतीत मागे आहेत. मग अडचण काय आहे? आकृती 2 भारतासह 16 देशांमधील 48 फेमटेक प्रभावकांच्या सर्वेक्षणाचे निष्कर्ष स्पष्ट करते आणि भविष्यातील ट्रेंडवर काही प्रमुख आव्हाने दर्शवित आहेत.
Figure 2: Major Challenges and Opportunities
मुख्यत्वे महिलांच्या लैंगिक आरोग्याविषयी ज्ञान किंवा कौशल्य नसल्यामुळे मोठ्या प्रमाणावर पुरुष-प्रधान गुंतवणूकदार समुदाय या क्षेत्रातील संधींकडे दुर्लक्ष करत आला आहे. प्रवेगक कार्यक्रम तज्ञांनी निदर्शनास आणले आहे की Femtech उप-क्षेत्रे लैंगिक आरोग्याला लक्ष्य करणारी स्वारस्य उत्पादने तयार करत असताना गुंतवणूकदारांना पिच करणे अद्याप कठीण आहे. Femtechs ला त्यांच्या डेटा संरक्षण धोरणांमध्ये स्पष्टता नसल्याबद्दल खूप आक्षेप घेतले गेले आहेत. जे अलीकडील अहवालाद्वारे हायलाइट करण्यात आले आहेत. अनेक ग्राहकांना गोपनीयतेचे नुकसान किती प्रमाणात होते याची पुरेशी जाणीवही नसते. दीर्घकाळापर्यंत जीवन विज्ञानातील तंत्रज्ञानाने वैद्यकीय चाचण्यांमध्ये स्त्रियांना वगळले. मासिक पाळी आणि गर्भधारणेचा चाचणी परिणामांवर परिणाम होऊ शकतो या विश्वासामुळे. लिंग-विभेदित डेटा अजूनही अभ्यासात फारच कमी वापरला जात आहे, ज्यामुळे स्त्रियांना रोग आणि औषधे या दोन्हींचा फरक कसा होतो हे लक्षात येते.
Femtechs अजूनही आरोग्य सेवा लँडस्केप क्षेत्रामध्ये अनेक प्रकारे व्यत्यय आणण्याची क्षमता आहे. हे डिजिटल तंत्रज्ञान महिलांच्या गरजा आणि प्रचलित सामाजिक नियमांमधील अंतर कमी करू शकते. बहुतांश जे स्त्रियांसाठी सीमा ठरवतात. सामाजिक दृष्ट्या निशिद्ध विषयांवर जसे की प्रजनन समस्या गर्भनिरोधक पद्धती आणि लैंगिक आरोग्य यासारख्या विषयांवर आधारित गोपनीय ते मध्ये वैद्यकीय हस्तक्षेप करताना महिलांना मदत करण्यासाठी उपाय सुचविले आहेत. Femtechs इको-सिस्टीमबद्दल जागरूकता वाढवणे हे लोकसंख्येतील महिलांसाठी वरदान ठरू शकते आणि ते त्यांच्या सेवा आणि उत्पादने देण्यासाठी ग्रामीण/शहरी बाजारपेठेत टॅप करू शकतात. भारतातील अनेकजण चांगला मार्ग दाखवत आहेत. Zealthy सारख्या काही स्टार्टअप्सनी स्थानिक भाषांच्या वापराद्वारे महिलांच्या आरोग्याच्या समस्या समजून घेण्यासाठी एक व्यासपीठ तयार केले आहे. केअरएनएक्स इनोव्हेशन्स हेल्थकेअर कर्मचार्‍यांमार्फत भारतातील दुर्गम खेडे आणि झोपडपट्ट्यांमधील महिलांसाठी स्मार्टफोन इंटिग्रेटेड पॉइंट-ऑफ-केअर डायग्नोस्टिक्स सेंटर उभारण्यात आले आहेत.
कार्यक्रम तज्ञांनी निदर्शनास आणले आहे की Femtech उप-क्षेत्रे लैंगिक आरोग्याला लक्ष्य करणारी उत्पादने तयार असली तरीसुद्धा गुंतवणूकदारांना आकर्षित करणे त्यांच्यासाठी अद्याप एक आव्हानच आहे.
एका अभ्यासानुसार, ज्या जागांवर लक्ष देण्याची गरज आहे त्यामध्ये व्हर्च्युअल क्लिनिक (सेलेस केअर) आणि डायरेक्ट- टू-ग्राहक प्रिस्क्रिप्शन सेवांद्वारे आरोग्य सेवा दिल्यास त्याचा फायदा निश्चितच होतो, वितरण सुधारण्यास मदत मिळते. महिलांना ट्रॅकर आणि वेअरेबल्स (सिरोना) सारख्या सुलभनिदानाद्वारे त्यांच्या शरीराची अधिक जबाबदारी घेण्यास त्यांना सक्षम करणे समाविष्ट आहे. दुर्लक्षित वैद्यकीय निदान सुधारणे (निर्माई); प्रजनन क्षमता, रजोनिवृत्ती आणि एकूण लैंगिक आरोग्य (Femtech India) यांसारख्या महिलांच्या आरोग्यविषयक समस्यांबद्दल संवादात्मक नेटवर्क तयार केले आहे. ज्यामध्ये मध्यम आणि कमी उत्पन्न असलेल्या देशांतील महिलांना वितरण सेवा प्रदान केल्या आहेत. तज्ञांनी लक्षात ठेवल्याप्रमाणे विचारात घेण्यासारखे आणखी एक पैलू म्हणजे वापरकर्ता डेटाचे संकलन आणि प्रक्रिया डेटा संरक्षण कायद्यांचे पालन करते याची खात्री करण्यासाठी Femtech जागेचे नियमन करणे. वैध आणि नैतिक संमती मिळवणे आणि कठोर डेटा सुरक्षा उपायांचे संरक्षण करत आले आहे. फेमटेकसाठी दृश्यमानता निर्माण करण्यासाठी ग्राहक आणि आरोग्यसेवा प्रभावकांशी संपर्क आणि सहभाग वाढवता येऊ शकतो. विद्यमान डेटाने असे सुचवले आहे की 2012 मध्ये केवळ 15 टक्के व्हेंचर कॅपिटल पार्टनर्समध्ये महिलांचा समावेश होता. संस्थापक आणि गुंतवणूकदार या नात्याने भांडवल भूमिकांमध्ये महिलांच्या नेतृत्वाच्या पदांसाठी अधिक जागा निर्माण केल्याने कदाचित निधीची तफावत भरून काढता येईल. त्यातून नवीन भरभराट होण्यास मदत होईल. महिलांच्या आरोग्य सेवेसाठी भविष्यकालीन बाजारपेठ निर्माण होण्यास हातभार लागणार आहे.
अरुंधती बिस्वास या ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशनच्या वरिष्ठ फेलो आहेत.
हे लेखकाचे वैयक्तिक विचार आहेत
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
Arundhatie Biswas, Ph.D is Senior Fellow at ORF. Her research traverses through multi-disciplinary research in international development with strong emphasis on the transformative approaches to ...
Read More +
PREV
