EU चे भू-राजकीय परिमाण सक्रिय

हा लेख Raisina Edit 2023 या मालिकेचा भाग आहे.

______________________________________________________________________________

1945 पासून जग सर्वात महत्त्वाच्या भू-राजकीय टप्प्यांपैकी एक आहे. अण्वस्त्रधारी महासत्ता असलेल्या रशियाने युरोपीयन शेजारी देशाविरुद्ध संपूर्ण युद्ध सुरू केले आहे. हे युद्ध औपनिवेशिक साम्राज्यवादाच्या संदर्भात समजले जाऊ शकते, जिथे एक माजी मास्टर एखाद्या राष्ट्राचा राज्यत्वाचा अधिकार नाकारण्याचा प्रयत्न करीत आहे ज्याला तो फक्त स्वतःचा प्रांत मानतो. हे संयुक्त राष्ट्रांच्या व्यवस्थेला आणि संपूर्ण बहुपक्षीय चौकटीला आव्हान आहे. आंतरराष्ट्रीय समुदाय नियम-आधारित ऑर्डर पुन्हा स्थापित करण्यास सक्षम आहे की नाही ही जागतिक संस्थांसाठी एक गंभीर चाचणी असेल.

EU ची आंतरिक गतिशीलता शांतपणे बदलली – जिथे, भूतकाळात, ब्रुसेल्समध्ये गोष्टी हलवण्यासाठी फ्रँको-जर्मन मोटर पुरेशी होती, आता, कलाकारांचे एक नवीन नक्षत्र समोर आले आहे.

गेल्या 12 महिन्यांत, युरोपियन युनियन (EU) ने स्वतःच्या निषिद्धांची एक लीटानी मोडली आहे आणि राजकीय युनियनच्या दिशेने अनेक निर्णायक पावले उचलली आहेत. EU ची आंतरिक गतिशीलता शांतपणे बदलली – जिथे, भूतकाळात, ब्रुसेल्समध्ये गोष्टी हलवण्यासाठी फ्रँको-जर्मन मोटर पुरेशी होती, आता, कलाकारांचे एक नवीन नक्षत्र समोर आले आहे. मध्य आणि पूर्व युरोपीय लोकांचा हा काळ आहे.

सल्ल्याकडे लक्ष नाही

युक्रेनच्या आक्रमणापूर्वीच्या वर्षांचा विचार करूया. हे सहसा विसरले जाते की असे कलाकार होते ज्यांनी फेब्रुवारी २०२२ पूर्वीच्या परिस्थितीचे चांगले वाचन केले होते—मध्य आणि पूर्व युरोपीय (CEE) सदस्य राज्ये. एस्टोनिया, पोलंड आणि स्लोव्हाकिया या देशांनी 2008 च्या जॉर्जियन युद्ध आणि 2014 च्या क्रिमियाच्या विलयीकरणात सर्वात जास्त आवाज दिला होता. रशियन अस्वलाकडून येणारा धोका लक्षात येण्यासाठी उर्वरित युरोपला आणखी काही वर्षे आणि आणखी एक युद्ध लागले. युरोपियन संसदेने अनेक ठराव आणण्याची मागणी केली. या प्रयत्नात कोण नेतृत्व करत होते? हे बहुतेक स्लोव्हाक, लिथुआनियन, झेक आणि युरोपियन संसदेचे पोलिश सदस्य होते, ज्यांना रशियन दडपशाहीचा अनुभव आहे. तरीही त्यांच्या सल्ल्याकडे त्यावेळी लक्ष दिले गेले नाही.

हीच जडत्व ऊर्जा क्षेत्रापर्यंत विस्तारली. नॉर्ड स्ट्रीम II पाइपलाइनसह जर्मनी पुढे जात असताना, लिथुआनिया आधीच ऊर्जा स्वातंत्र्यावर काम करत आहे. लहान बाल्टिक राज्याने उर्जेचे संभाव्य शस्त्रीकरण आणि क्रेमलिन त्यांच्या बाजारपेठेतील वर्चस्वाचा गैरफायदा घेत असताना काय करू शकते याचा अनुभव घेतला होता. मॉस्कोने लिथुआनियावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी गॅसच्या किमती वापरण्याचा प्रयत्न केल्यानंतर, त्याच्या अवलंबित्वावर आधारित, देशाने फ्लोटिंग एलएनजी टर्मिनल बांधण्याचे आदेश दिले. या टर्मिनलने लिथुआनियाला त्याच्या उर्जेच्या आयातीत वैविध्य आणण्याची परवानगी दिली, परिणामी गॅझप्रॉमला किंमती पाचव्या भागाने कमी करण्यास भाग पाडले. पोलंड, रशियन हेतूचा संशय असलेला दुसरा देश, नवीन नॉर्ड स्ट्रीम पाइपलाइनच्या विरोधात सर्वात मजबूत वकिलांपैकी एक होता.

प्रदीर्घ काळासाठी, रशियन लोकांनी युरोपला राजकीयदृष्ट्या कमकुवत, विभाजित, आणि युरोपीयांना आर्थिकदृष्ट्या हानी पोहोचवणाऱ्या कोणत्याही निर्णायक पावले, कृती किंवा निर्बंधांवर सहमती दर्शविण्यास तयार नाही.

केंद्र पूर्वेकडे

24 फेब्रुवारी 2022 रोजी जेव्हा युद्ध सुरू झाले तेव्हा आंतरराष्ट्रीय समुदायाची सर्वसाधारण अपेक्षा होती की युक्रेन फक्त काही दिवस टिकेल. अनेकांना अपेक्षा होती की युरोपची प्रतिक्रिया शब्दांमध्ये मजबूत असेल परंतु – भूतकाळात अनेक वेळा – संथ, निर्णायक आणि कृतींमध्ये निरुपद्रवी. प्रदीर्घ काळासाठी, रशियन लोकांनी युरोपला राजकीयदृष्ट्या कमकुवत, विभाजित, आणि युरोपीयांना आर्थिकदृष्ट्या हानी पोहोचवणाऱ्या कोणत्याही निर्णायक पावले, कृती किंवा निर्बंधांवर सहमती दर्शविण्यास तयार नाही. रशियन गणना अशी होती की भू-राजकीय वेळ युद्धासाठी आदर्श होती. या गणनेची बेरीज मर्केलनंतरच्या कालखंडावर आधारित होती, ज्यामध्ये कमकुवत फ्रँको-जर्मन मोटर, एक नवीन जर्मन चान्सलर, युनायटेड स्टेट्सचे अध्यक्ष जे संघर्षापेक्षा संवादाला प्राधान्य देतात आणि एक जखमी ब्रिटीश राष्ट्र जे अजूनही संकटाचा सामना करत आहेत.

रशियन लोकांनी ज्या गोष्टींवर विश्वास ठेवला नाही ते म्हणजे मध्य आणि पूर्व युरोपीयांचे निर्णायक नेतृत्व-अन्यथा खंडित. युनिफाइड युरोपच्या इतिहासात हे निर्विवादपणे पहिल्यांदाच घडले आहे की CEE राष्ट्रे ईयू आणि नॉर्थ अटलांटिक ट्रिटी ऑर्गनायझेशन (NATO) च्या प्रतिसादाला हेतुपुरस्सर आकार देत आहेत, जे विविध क्षेत्रांमध्ये प्रदर्शित केले गेले आहे.

प्रथम, युद्धाच्या सुरुवातीच्या काळात, रशियन लोकांनी पश्चिमेला चेतावणी दिली की युक्रेनला कोणतीही शस्त्रे पाठवल्यास ते वाढीव मानले जाईल. ही धमकी असूनही, CEE देशांनी कोणताही संकोच दाखवला नाही आणि NATO वर या कारवाईचा अस्पष्ट प्रभाव असताना शस्त्रे आणि दारूगोळा सुपूर्द करणारे ते पहिले होते. पोलंडच्या नेतृत्वाखाली “नवीन युरोप” युक्रेनला देशभक्त हवाई संरक्षण प्रणाली आणि मुख्य युद्ध टाक्या पाठवण्याच्या प्रयत्नांमध्ये आघाडीवर आहे. त्याचप्रमाणे, स्लोव्हाकियाने कीवच्या युद्धाच्या प्रयत्नांना मदत करण्यासाठी हवाई संरक्षण प्रणाली, स्वयं-चालित तोफखान्याचे तुकडे आणि सोव्हिएत काळातील टाक्या दान केल्या आहेत. मध्य युरोपीय लोकांनी भू-राजकीय जुगार खेळला आणि राजनैतिक प्रशंसा मिळवून जिंकली. NATO मित्र राष्ट्रांकडून अंतिम समर्थन. या कृत्यांमुळे पारंपारिक निषिद्ध खंडित होण्यास हातभार लागला, फ्रान्स, जर्मनी आणि उर्वरित “जुने युरोप” नंतर सामील झाले. यामुळे शस्त्रे प्रदान करणे हे मानक नाटो आणि EU धोरण बनले आहे, जे केवळ गुणवत्ता आणि प्रमाणात वाढले आहे.

हे स्लोव्हाक, झेक आणि पोलिश नेतेच होते जे संघर्षाच्या सुरुवातीच्या काळात कीवला गेले आणि युक्रेनियन समाज आणि नेतृत्वाला पाठिंबा दर्शवला.

दुसरे, मध्य आणि पूर्व युरोपीय नेतृत्वामुळे ओलांडलेली आणखी एक निषिद्ध गोष्ट म्हणजे युक्रेनला EU उमेदवारीचा दर्जा देणे. युद्धात असलेल्या देशाला हा दर्जा देण्यासाठी सुरुवातीला युटोपियन मानले गेले, ही स्थिती CEE देशांच्या दबावाखाली बदलली, युक्रेनने अधिकृतपणे EU मध्ये सामील होण्यासाठी वाटाघाटी सुरू केल्या.

तिसरे, स्लोव्हाक, झेक आणि पोलिश नेते होते ज्यांनी संघर्षाच्या सुरुवातीच्या काळात युक्रेनियन समाज आणि नेतृत्वाला पाठिंबा दर्शवण्यासाठी कीव येथे प्रवास केला. मूळतः अनेक पाश्चात्य युरोपीय भागीदारांद्वारे “बेजबाबदार” राजकीय चाल म्हणून पाहिले जाते, आता ही एक सामान्य राजनयिक पाश्चात्य प्रथा बनली आहे. थोड्याच वेळात, जवळजवळ प्रत्येक युरोपियन सरकार आणि राज्य प्रमुख त्यांचा पाठिंबा दर्शवण्यासाठी प्रचंड सुरक्षा जोखमींखाली कीवला गेले.

चौथे, जेव्हा रशियाने युक्रेनवर आक्रमण सुरू केले, तेव्हा यामुळे लाखो युक्रेनियन सुरक्षिततेच्या शोधात होते; Visegrad देश (V4) हे पहिले होते ज्यांनी खांदा दिला आणि त्यांना तात्पुरते घर किंवा इतर EU देशांना रस्ता उपलब्ध करून दिला. CEE देशांनी अनुकरणीय करुणा दाखवल्याबद्दल संपूर्ण युरोपमध्ये प्रशंसा आणि प्रशंसा मिळवली. या दबावामुळेच युरोपियन लोकांना त्यांचे दरवाजे उघडण्यास आणि युक्रेनियन लोकांना निर्वासित आणि कामगार म्हणून स्वीकारण्यास पटवून दिले. असे नमूद केले आहे की, एकूण आठ दशलक्ष निर्वासितांनी युक्रेनमधून पलायन केले (बहुसंख्य मध्य आणि पूर्व युरोपमधून जातात, पोलंड, स्लोव्हाकिया, रोमानिया, हंगेरी आणि बाल्टिक राज्यांमध्ये त्यांचे पहिले आश्रयस्थान सापडले).

शिवाय, युरोपियन युनियनने, इतर पाश्चात्य मित्र देशांच्या समन्वयाने, रशियाविरूद्ध अनेक अभूतपूर्व प्रतिबंधात्मक उपाय लादले, ज्यात SWIFT मधून रशियन बँका कमी करणे, रशियन मालमत्ता गोठवणे आणि शक्तिशाली निर्बंध लादणे आणि रशियन तेल आणि वायूवर निर्बंध लादणे. EU ने देखील रशियन हायड्रोकार्बन्सपासून दूर राहण्याचा स्मार्ट निर्णय घेतला, या बदलामुळे कितीही आर्थिक आणि राजकीय वेदना होऊ शकतात.

शेवटी, इतक्या वर्षांच्या रिकाम्या चर्चेनंतर, बिडेनच्या अमेरिका आणि ग्रेट ब्रिटन किंवा नॉर्वे सारख्या युरोपियन युनियन नसलेल्या युरोपियन सदस्यांशी समन्वय साधण्याची खरी गरज म्हणून, नाटो आणि EU यांच्यातील फलदायी सहकार्याची कल्पना प्रत्यक्षात आली. युरोपियन युनियन आजकाल नाटोशी खऱ्या अर्थाने आहे.

हे धोरणात्मक बदल मध्य आणि पूर्व युरोपमध्ये सुरू झाले आणि ते लवकरच संपूर्ण खंडात पसरले. CEE सरकारे आणि संस्थांनी दाखवलेल्या योग्य नेतृत्वामुळे अभूतपूर्व निर्णय घेण्यात आले.

पुढे काय येणार?

युक्रेनवर रशियाच्या आक्रमणाचा एक वर्ष पूर्ण झाल्यामुळे आपल्याला भविष्यासाठी अनेक महत्त्वाच्या निष्कर्षापर्यंत पोहोचते. मध्य आणि पूर्व युरोपीय लोकांनी EU चे भू-राजकीय परिमाण आणखी सक्रिय केले आणि EU चे भविष्य घडवण्यात त्यांचे महत्त्व प्रदर्शित केले. खंडाच्या परराष्ट्र धोरणाचा अजेंडा विकसित करण्याच्या बाबतीत CEE राष्ट्रांना ब्लॉकमध्ये अधिक प्रभावशाली बनण्याची एक अतिशय व्यावहारिक संधी आहे हे आपण स्वीकारले पाहिजे. ते वसाहतोत्तर सामानापासून मुक्त आहेत, अशा प्रकारे ते भारतासारख्या जागतिक भागीदारांसोबत युरोपियन संवादाला चालना देण्यासाठी त्यांना चांगले उमेदवार बनवतात.

मध्य आणि पूर्व युरोपीय लोकांनी संरक्षण क्षेत्रातील त्यांची गुंतवणूक नाटकीयरित्या वाढवल्यामुळे, ते युरोपमधील सर्वोत्तम सशस्त्र देश बनण्याची शक्यता आहे. उदाहरणार्थ, पोलंडने घोषित केले आहे की ते दरवर्षी आपल्या एकूण देशांतर्गत उत्पादनाच्या 4 टक्के संरक्षणासाठी समर्पित करेल. युक्रेनच्या संभाव्य पुनर्बांधणीच्या मार्गावर, शिक्षित, कुशल आणि स्वस्त कामगार शक्तीसह, आर्थिक क्रियाकलाप पूर्वेकडे जाऊ शकतात.

जगाने युरोपीय इतिहासातील हा क्षण महत्त्वाचा भू-राजकीय बदल म्हणून चिन्हांकित केला पाहिजे, जेव्हा युरोप त्याच्या दोन फुफ्फुसांसह पूर्णपणे श्वास घेऊ लागतो, जेव्हा खंडाचा पूर्व आणि पश्चिम एकमेकांना पूरक बनू लागतो.