डिजिटल रुबल: निर्बंधांच्या दरम्यान वाढता प्रभाव?

राष्ट्रपती व्लादिमीर पुतिन यांनी डिजिटल रूबल विधेयकावर कायद्यात केलेल्या अलीकडील स्वाक्षरीमुळे रशियाच्या मध्यवर्ती बँकेच्या डिजिटल चलनाच्या (CBDC) व्यापक अंमलबजावणीसाठी वचनबद्धतेला एकप्रकारे बळकटी मिळाली आहे. रशियाच्या CBDC च्या कायदेशीरकरणाचा प्रस्ताव असलेल्या विधेयकाला देशाच्या संसदेच्या दोन्ही सभागृहांमधून, राज्य ड्यूमा आणि फेडरेशन कौन्सिलकडून मंजुरी मिळाली आहे. कारण रशियाने संघर्षाच्या पार्श्वभूमीवर अनेक युक्रेन सह राष्ट्रांनी त्याच्या निधी आणि मालमत्तेवर लादलेल्या आर्थिक निर्बंधांनंतर CBDC संशोधनाला गती दिली आहे.

डिजिटल चलने स्वीकारणे आणि इंटरऑपरेबिलिटी एक्सप्लोर केल्यामुळे आंतरराष्ट्रीय व्यापार वाढवू वाढीला चालना मिळू शकते. त्यामुळे डॉलर-प्रबळ प्रणालीच्या पलीकडे प्रभावाचे पर्यायी क्षेत्र तयार केले जाऊ शकते. तथापि, या उपक्रमांच्या यशासाठी चीनच्या डिजिटल युआनची शक्ती आणि यूएस डॉलरचे संभाव्य पुनरुत्थान यासह विविध घटकांचा काळजीपूर्वक विचार करणे आवश्यक आहे. या गुंतागुंतींना नेव्हिगेट करण्यासाठी वास्तववादी दृष्टीकोन आणि सजग निरीक्षण आवश्यक असेल.

रुबलचे डिजिटायझेशन

रशियाचा CBDC दृष्टिकोन त्याच्या समकक्षांपेक्षा वेगळा आहे. भारतासारखे देश मौद्रिक सार्वभौमत्वाचा दावा करण्यावर आणि डिजिटल चलनांच्या जगात स्पर्धात्मक राहण्यावर लक्ष केंद्रित करत असताना, रशियाच्या प्रेरणा त्यांच्या राष्ट्राच्या अस्तित्वासाठी आणि वाढीसाठी महत्त्वपूर्ण घटकांवर आधारित आहेत.

नवी दिल्लीतील एका व्यावसायिक परिषदेदरम्यान, ड्यूमा राज्याचे उपाध्यक्ष अलेक्झांडर बाबाकोव्ह यांनी रशिया, चीन आणि भारतासाठी एक एकीकृत डिजिटल चलन प्रस्तावित केले आहे. युनायटेड स्टेट्स (यूएस) डॉलर किंवा युरोवरील अवलंबित्व कमी करून, आंतरराष्ट्रीय निर्बंधांना रशियाची असुरक्षा कमी करून प्रत्येक देशाच्या नियमांचे पालन करून व्यापाराला चालना देणे हे प्राथमिक उद्दिष्ट आहे. व्यापाराला चालना देणे हे रशियाचे प्राथमिक उद्दिष्ट आहे. सध्याच्या निर्बंधांना टाळणे आणि दीर्घकाळात जगातील दोन प्राथमिक जागतिक राखीव चलनांवर त्याचे अवलंबित्व कमी करण्याचे उद्दिष्ट आहे.

या पलीकडे, अशा समान डिजिटल चलनामुळे तीन राष्ट्रांमधील मजबूत आर्थिक संबंध वाढू शकतात. पारंपारिक प्रबळ चलनांच्या पलीकडे पर्यायी आर्थिक व्यवस्थेचा मार्ग मोकळा होऊ शकतो. रशिया, भारत आणि चीन हे BRICS लघुपक्षाचे सदस्य आहेत, ज्यांनी बहुराष्ट्रीय डिजिटल चलन मानले आहे परंतु मर्यादित प्रगती आहे.

ही कल्पना परिपूर्ण नसली तरी देखील रशियासाठी गंभीर महत्त्व ठेवत आहे. विशेष करून युक्रेंच्या आक्रमणानंतर जी निर्बंध वाढलेली आहेत त्या पार्श्वभूमीवर ही गोष्ट महत्त्वाची ठरते. पूर्वी रशियाने आंतरराष्ट्रीय व्यवहारांसाठी डिजिटल चलने वापरण्याचा शोध लावला होता. परंतु युरोपियन मर्यादांमुळे त्या दृष्टीकोनात अडथळा निर्माण झाला आहे. याव्यतिरिक्त रशिया आणि इराण यांच्यातील संभाव्य डिजिटल चलनाच्या सहकार्याबद्दल आश्चर्यकारक अनुमान तयार झाले आहेत.

अर्थव्यवस्थेला फटका

रशिया-युक्रेन संघर्षाला प्रतिसाद म्हणून युरोपियन युनियन, यूएस, कॅनडा आणि युनायटेड किंगडम यांनी रशियावर निर्बंध लादले आहेत. ज्यामध्ये काही रशियन बँकांवर SWIFT वरून बंदी घालण्यात आली होती. रशियाला आर्थिकदृष्ट्या एकटे पाडणे आणि युक्रेनमधील लष्करी कारवाया बंद करण्यासाठी पुतिन राजवटीवर दबाव आणणे हा या कारवाई मागचा उद्देश आहे.

या निर्बंधांमुळे जागतिक पुरवठा साखळींवर ताण आलेला दिसत आहे. कारण रशिया हा कच्च्या तेलाचा, गहू आणि कोबाल्टचा प्रमुख निर्यातदार आहे. ज्यामुळे जागतिक स्तरावर किमती वाढल्या आहेत. रशिया आशिया आणि आफ्रिकेत व्यापार भागीदारी शोधत आहे. त्याबरोबरच वर्धित व्यापार कार्यक्षमतेसाठी डिजिटल रूबलचा विचार करत आहे.

यूएस निर्बंधांचा महत्त्वपूर्ण प्रभाव आहे, कारण यूएस डॉलर्समधील जागतिक व्यापार गोठवलेल्या व्यवहारांना परवानगी देतो. ज्यामुळे रूबल घसरतो आणि रशियाच्या कर्ज दायित्वांबद्दल चिंता वाढवत आहे. SWIFT आणि इतर निर्बंधांमधून वगळल्याने रशियाच्या अर्थव्यवस्थेची मोठी पुनर्रचना तयार होऊ शकते.

डिजिटल प्रतिसाद

जगभरातील राष्ट्रे CBDC चा प्रयोग करत आहेत आणि रशियाही त्याला अपवाद नाही. बँक ऑफ रशियाने 2017 मध्ये प्रथम CBDC मध्ये स्वारस्य दाखवले असून विकासासाठी कोणतीही महत्त्वपूर्ण योजना आखण्यात आलेली नाही. तथापि 2022 मध्ये बँकेने 2024 पर्यंत डिजिटल रूबल लाँच करण्याची योजना जाहीर केली आहे. ज्याचे उद्दिष्ट विद्यमान पेमेंट सिस्टमसह डिजिटल चलन सहअस्तित्वात आणणे हे आहे. युक्रेन संकटापूर्वी सीबीडीसी विकसित करण्याची योजना आधीच गतीमान होती. परंतु पाश्चात्य निर्बंधांमुळे अंमलबजावणीला गती मिळाली. युक्रेनच्या आक्रमणानंतर आणि त्यानंतरच्या निर्बंधानंतर परकीय व्यापारासाठी विश्वसनीय साधनाच्या गरजेमुळे CBDC विकसित करण्याची निकड वाढली आहे. बँक ऑफ रशियाचे गव्हर्नर नबिउलिना यांनी पेन्शन पेमेंटसाठी डिजिटल रूबल शोधण्याची सूचना केली होती. मार्च 2023 मध्ये CBDC पायलटसाठी चर्चा पुन्हा सुरू झाली आहे. अशा प्रकारे रशियाने सुरुवातीला देशांतर्गत पेमेंट आणि हस्तांतरणासाठी CBDC वापरण्याचा विचार केला, तर युक्रेनच्या आक्रमणानंतर मंजुरींनी त्याला क्रॉस- बॉर्डर ऍप्लिकेशन्सचा उत्कटतेने शोध घेण्यास प्रवृत्त केले आहे. ज्यामुळे वेस्टर्न क्लिअरिंगहाऊस-नियंत्रित SWIFT प्रणालीवरील त्याचा अवलंबित्व कमी झाला आहे.

रशियन सरकारचे उद्दिष्ट डिजिटल रूबल दत्तक घेण्यास प्रोत्साहन देण्याचे आहे. तर बँक ऑफ रशिया याकडे क्रिप्टोकरन्सीची बदली म्हणून पाहिले जाते. जे देशांतर्गत सेटलमेंट्स आणि सुरक्षित गुंतवणुकीला प्रोत्साहन देते आहे. खाजगी क्रिप्टोकरन्सीबद्दल मध्यवर्ती बँकेची भूमिका अस्पष्ट आहे, कारण क्रिप्टोकरन्सीचा प्रकार निर्दिष्ट न करता खाणकामासाठी जबाबदार असलेल्या विशेष संस्थांच्या निर्मितीचा उल्लेख केला आहे. क्रिप्टोकरन्सी घरगुती कारणांसाठी वापरू नये यावरही नबिउलिना यांनी भर दिला आहे.

नवीन दिशा तयार करणे

डिजिटल रूबलच्या व्यापक अंमलबजावणीमुळे, रशियन नागरिकांना त्यांच्या डिजिटल वॉलेटद्वारे देयके प्रक्रिया करण्याची आणि त्वरित पैसे हस्तांतरित करण्याची सुविधा मिळणार आहे. विशेष म्हणजे, CBDC चा वापर ऐच्छिक राहील आणि 2027 पर्यंत त्याची लोकप्रियता वाढेल अशी सरकारची अपेक्षा आहे.

गेल्या वर्षी सीबीडीसीच्या प्रायोगिक चाचण्यांदरम्यान अनेक रशियन बँकांनी सहभाग घेतला आहे. विविध वित्तीय बाजारातील सहभागींकडून त्याच्या वापराच्या प्रकरणांवर महत्वपूर्ण अभिप्राय गोळा करण्यात आला आहे. डिजिटल रूबल जसजसे अधिक सुलभ होत जाईल, तसतसे ते आर्थिक व्यवहारांमध्ये क्रांती घडवून आणण्याचे आणि रशियाच्या आर्थिक परिदृश्याला पुन्हा आकार देण्याचे वचन देत आहे.

जसजसे रशिया, भारत, चीन, ब्राझील आणि दक्षिण आफ्रिका त्यांचे संबंधित CBDC विकसित करतात. त्यांची BRICS-स्तरीय इंटरऑपरेबिलिटी बनत आहे. डिजिटल चलनांचा स्वीकार केल्याने आंतरराष्ट्रीय व्यापाराला चालना मिळू शकते आणि यूएस डॉलरच्या आसपास केंद्रित असलेल्या पाश्चात्य-प्रभुत्व असलेल्या आर्थिक व्यवस्थेच्या बाहेर प्रभावाचे पर्यायी क्षेत्र वाढू शकते. CBDCs विकसित करण्याचा BRICS सदस्यांचा हेतू आंतरराष्ट्रीय व्यापार आणि आर्थिक भूदृश्यांवर डिजिटल चलनांचे संभाव्य फायदे आणि परिणाम शोधण्यासाठी त्यांचे अभिसरण प्रतिबिंबित करत आला आहे.

BRICS देशांचा वाढता आर्थिक प्रभाव, जागतिक GDP मध्ये G7 राष्ट्रांना मागे टाकत, सामान्य चलनाची संकल्पना अधिक मनोरंजक बनवत आहे. या परिस्थितीत डिजिटल चलनाची अनिश्चित भूमिका असूनही, BRICS सदस्यांमधील मजबूत व्यापार संबंधांची क्षमता आणि वस्तूंसाठी रशियावर त्यांचा अवलंब यामुळे या विकासावर लक्ष ठेवण्यासारखे आहे. वाढणारा कल आशा भविष्याकडे निर्देश करत आहे, जी राष्ट्रीय डॉलरचा वर्चस्व असलेल्या स्थितीला आव्हान देतात आणि जागतिक आर्थिक परिदृश्य लक्षणीयरीत्या बदलतात.

या परिस्थितीमध्ये अनेक असे घटक आहेत जे स्थिर नाहीत. त्यामुळे चीनचा डिजिटल युआनचा वाढता प्रभाव किंवा यूएस डॉलरचे पुनरुत्थान या पक्षाला बिघडू शकते.

• Economics and Finance
• bank of russia
• CENTRAL BANK DIGITAL CURRENCY
• DIGITAL CURRENCY
• Russia

The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.