Image Source: Getty
ज्याप्रमाणे शहरांचा उदय ही एक गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे, ज्यात अनेक बाह्य आणि अंतर्गत घटकांचा समावेश असतो. जागतिक हवामान बदल, नैसर्गिक आपत्ती, युद्ध, बदलत्या शक्तीची समीकरणे, तंत्रज्ञान आणि नव-नवीन कल्पना असे घटक शहरांवर गंभीर परिणाम करू शकतात. दुर्दैवाने, शहर व्यवस्थापनाकडून या घटकांचा पूर्णपणे स्वतःहून प्रतिकार करण्याची अपेक्षा केली जाऊ शकत नाही.
तथापि, अशा घटकांच्या अनुपस्थितीतही, स्थानिक पातळीवरील निर्णय आणि मानवनिर्मित आपत्ती शहरांच्या भवितव्यामध्ये निर्णायक भूमिका बजावू शकतात. उदाहरणार्थ, कोलकत्ता हे एकेकाळी भारताचे अर्थव्यवस्था, वाणिज्य, संस्कृती, शैक्षणिक, रंगभूमी आणि कलांचे अग्रगण्य केंद्र होते. परंतु स्वातंत्र्यानंतर, इतर घटकांबरोबरच, स्थानिक पातळीवर उद्योग आणि व्यापारासाठी प्रतिकूल निर्णय घेतल्यामुळे शहराची आर्थिक घसरण झाली. व्यवसाय शहराबाहेर स्थलांतरित झाले आणि व्यावसायिक देशाच्या इतर भागात किंवा परदेशात स्थलांतरित झाले. काही दशकांतच, कोलकत्याला मुंबईने ग्रहण लावले, जी राष्ट्रीय अर्थव्यवस्था, संपत्ती आणि आकर्षणाचा प्रकाशस्तंभ बनली. तथापि, जमिनीच्या निषिद्ध किंमती, परवडणाऱ्या घरांचा अभाव, लोकसंख्येची प्रचंड घनता आणि जीवनाचा दर्जा घसरल्यामुळे मुंबईच्या विकासामध्येही घसरण होत असल्याचे दिसते.
व्यवसाय शहराबाहेर स्थलांतरित झाले आणि व्यावसायिक देशाच्या इतर भागात किंवा परदेशात स्थलांतरित झाले. काही दशकांतच, कोलकात्याला मुंबईने ग्रहण लावले, जी राष्ट्रीय अर्थव्यवस्था, संपत्ती आणि आकर्षणाचा प्रकाशस्तंभ बनली.
गेल्या दोन दशकांमध्ये बंगळुरू आणि पुणे ही आकर्षणाची केंद्रे म्हणून ओळखली गेली, जी इतर भारतीय शहरांच्या तुलनेत अधिक दर्जेदार जीवनमान प्रदान करतात. या शहरांमध्ये चांगले हवामान, रोजगाराच्या उत्तम संधी, पायाभूत सुविधांचा स्वीकारार्ह दर्जा, हरित वातावरण आणि कार्यरत कायदा आणि सुव्यवस्था यांचा समावेश होता. 2018 मध्ये, गृहनिर्माण आणि शहरी व्यवहार मंत्रालयाने केलेल्या देशव्यापी सर्वेक्षणात, पुणे हे भारतातील सर्वात राहण्यायोग्य शहर म्हणून घोषित केले होते. दोन वर्षांनंतर, मंत्रालयाने केलेल्या ईझ ऑफ लिव्हिंग इंडेक्स सर्वेक्षणात हे शहर दुसऱ्या स्थानावर घसरले.
2024 मध्ये, बंगळुरूने ईझ ऑफ लिव्हिंग इंडेक्सवर सर्वाधिक 66.70 गुण मिळवून या यादीत अव्वल स्थान पटकावले. या शहराची 'भारताची सिलिकॉन व्हॅली'म्हणून प्रशंसा झाली, ज्यामुळे माहिती तंत्रज्ञान (IT) क्षेत्रातील हुशार लोक येथे नोकरीसाठी आली. त्याची सांस्कृतिक आणि मनोरंजनाचा वारसा असलेल्या आणि परवडणाऱ्या भाड्यांमुळे ज्यांना चांगल्या दर्जाचे जीवन हवे आहे त्यांच्यासाठी हे सर्वात लोकप्रिय ठिकाण बनले आहे. पुण्याची ताकद सुद्धा सारखीच होती. जागतिक संस्कृती, सुरक्षित वातावरण, वाजवी खर्च आणि मजबूत नोकरीच्या बाबतीत ते बेंगळुरूशी स्पर्धा करत होते. दुर्दैवाने, दोन्ही शहरांची ही ताकद काही प्रमाणात कमी होत असल्याचे दिसते.
बंगळुरूचे उदाहरण घेतल्यास, 1951 मध्ये शहराची लोकसंख्या 10 लाखांपेक्षा कमी होती. 2021 पर्यंत, ती वाढून 12.76 दशलक्ष झाली. सध्या, लोकसंख्या अंदाजे 14 दशलक्ष आहे. लोकसंख्येशी संबंधित, मानवी घनता आणि बांधणी घनता दोन्हीमध्ये वाढ झाली आहे. हे सर्व प्रति चौरस किलोमीटरच्या प्रमाणात स्पष्ट आहे. बेंगळुरू अधिक उष्ण शहर होण्यामध्ये हवामान बदलासह काही स्थानिक घटकांचा ही वाटा आहे. 2024 मध्ये, कर्नाटक राज्य नैसर्गिक आपत्ती देखरेख केंद्राने (KSNDMC) नोंदवले की शहरातील तापमान 40 अंश सेल्सिअसच्या पुढे गेले आणि 30 एप्रिल 2024 रोजी ते 41.8 अंश सेल्सिअसपर्यंत पोहोचले. KSNDMC ने पुढे सांगितले की, केवळ दिवसाच्या तापमानात वाढ झाली नाही तर शहरातील किमान तापमानातही वाढ होत आहे, ज्यामुळे नागरिकांची, विशेषतः रात्रीच्या वातावरणात असाधारण बदल झाला आहे. उन्हाळ्यातील उष्णतेबरोबरच, बंगळुरूमध्ये वारंवार पूरस्थितीचा सामना करावा लागला आहे ज्यामुळे शहरी जीवन विस्कळीत झाले आहे, पायाभूत सुविधा नष्ट झाल्या आहेत, प्रचंड आर्थिक नुकसान झाले आहे आणि यामध्ये मानवी जीवितहानी सुद्धा झाली आहे.
बंगळूरू शहराला आता पिण्याच्या पाण्याच्या गंभीर समस्याही भेडसावत आहेत. गेल्या उन्हाळ्यात, कर्नाटकच्या मुख्यमंत्र्यांनी नोंदवले होते की बंगळुरूमध्ये दररोज 50 कोटी लिटर पाण्याची कमतरता आहे, जी शहराच्या एकूण पाण्याच्या मागणीच्या एक पंचमांश आहे. टँकरने पाणी खरेदी करून नागरिकांची पाण्याची मागणी पूर्ण करण्यात येत आहे. शहराची लोकसंख्या जसजशी वाढत आहे, तसतशी पाण्याची मागणी वाढत आहे, त्यामुळे भूजल मोठ्या प्रमाणात बाहेर काढले जात आहे. परिणामी भूजल पातळी कमी होत असून विहिरी कोरड्या पडत आहेत.
भारताच्या सिलिकॉन व्हॅलीच्या त्रासात भर घालण्यासाठी, बंगळुरूमध्ये वाहतूक कोंडीची मोठी समस्या आहे. लोकेशन तंत्रज्ञानाचे बहुराष्ट्रीय विकासक टॉम टॉम यांनी त्यांच्या जागतिक वाहतूक कोंडी निर्देशांक 2023 मध्ये बंगळुरूला भारतातील सर्वात गर्दीचे शहर आणि जगातील सहाव्या क्रमांकाचे गर्दीचे शहर म्हणून स्थान दिले आहे. ताशी 18 कि. मी. च्या सरासरी वेगाने 10 कि. मी. चे अंतर पार करण्यासाठी शहरातील रस्त्यांवर 28 मिनिटे आणि 30 सेकंद लागली होती. हे 2022 च्या तुलनेत एक मिनिट जास्त होते, जे वाहतुकीची परिस्थिती आणखीनच बिघडत असल्याचे दर्शवते.
शहरात गुन्हेगारीतही वाढ झाली आहे. 2021 ते 2023 दरम्यान गुन्हेगारीच्या घटना 7,566 वरून 12,627 पर्यंत वाढल्या. हत्यांची संख्या 145 वरून 205 पर्यंत, दरोड्यांची संख्या 364 वरून 673 पर्यंत आणि चोरीची संख्या 1,167 वरून 2,493 पर्यंत वाढली. चिंताजनक बाब म्हणजे 2021 मध्ये गुन्हेगारीचा शोध 47 टक्क्यांवरून 2023 मध्ये 28.5 टक्क्यांपर्यंत खाली आला. महिला आणि बालकांवरील गुन्ह्यांमध्येही वाढ झाली आहे. सायबर गुन्ह्यांनी 2021 मधील 6,422 वरून 2023 मध्ये 17,623 प्रकरणांपर्यंत तीन पटीने लक्षणीय वाढ केली आहे. वाढत्या बहुआयामी गुन्ह्यांचा सामना करण्यासाठी शहर पोलिसांवर खूप जास्त दबाव वाढतच चालला आहे.
पुण्याची स्थितीही फार काही चांगली नाहीये. पुण्यात सुद्धा बंगळूरूप्रमाणेच जनसांख्यिकीय स्फोट झाला आहे. 1950 मध्ये 5.8 लाख लोकसंख्या असलेल्या पुणे शहराची लोकसंख्या प्रचंड वाढली आहे आणि आता अंदाजे 73 लाख लोकसंख्या आहे. बंगळुरूप्रमाणेच येथील समशीतोष्ण हवामान अधिकाधिक बदलत चालले आहे. या उन्हाळ्यात तापमान 43.3 अंश सेल्सिअसपर्यंत वाढल्यानंतर भारतीय हवामान विभागाने लोकांना बाहेर न फिरण्याचा आणि हायड्रेटेड राहण्याचा सल्ला दिला होता. 2024 मध्ये, कमाल तापमानाने पूर्वीपेक्षा अधिक वेळा 40 अंश सेल्सिअसचा टप्पा ओलांडला. स्पष्टपणे, लोकसंख्येची वाढ, अधिक मानवी घनता आणि जंगलतोड यांनी हवामान बदलासह शहराच्या तापमानात आमूलाग्र बदल घडवून आणला होता. याव्यतिरिक्त, टॉम टॉम यांच्या वाहतूक कोंडी निर्देशांक 2023 मध्ये, बंगळुरूनंतर पुणे हे जगातील सातव्या क्रमांकाचे गर्दीचे शहर होते. गर्दीच्या काळात ताशी 19 कि. मी. च्या सरासरी वेगाने 10 कि. मी. चे अंतर पार करण्यासाठी सरासरी 27 मिनिटे 50 सेकंद लागले.
पोर्शे अपघात प्रकरणात झालेल्या दोन युवकांचा मृत्यू , मॉर्निंग वॉकवर गेलेल्या एका ज्येष्ठ नागरिकाची हत्या आणि दुचाकीवरून आलेल्या हल्लेखोरांनी एका माजी नगरसेवकाची हत्या केल्याने शहर हादरले आहे.
राष्ट्रीय गुन्हे नोंद विभागाच्या (NCRB ) वार्षिक सर्वेक्षणानुसार, एका दशकात पुण्यातील एकूण गुन्हेगारीच्या आकडेवारीत कोणतेही लक्षणीय बदल दिसून येत नसले तरी अलीकडच्या काही घटनांमुळे नागरिकांमध्ये भीतीची आणि असुरक्षिततेची भावना निर्माण झाली आहे. पोर्शे अपघात प्रकरणात झालेल्या दोन युवकांचा मृत्यू , मॉर्निंग वॉकवर गेलेल्या एका ज्येष्ठ नागरिकाची हत्या आणि दुचाकीवरून आलेल्या हल्लेखोरांनी एका माजी नगरसेवकाची हत्या केल्याने शहर हादरले आहे.
यावर्षी पुण्याला देखील भीषण पूर आला जेव्हा शहराचा काही भाग पाण्याखाली गेला होता, ज्यामुळे सामान्य जीवन मोठ्या प्रमाणात विस्कळीत झाले होते आणि अशा आपत्ती हाताळण्याच्या शहराच्या क्षमतेबद्दल चिंता निर्माण झाली. रस्त्यांमध्ये असलेले मोठ-मोठे खड्डे रहदारीचे प्रमाण वाढवतच आहे. छोटे रस्ते आणि सर्विस रोडच्या अभावामुळे शहराच्या मुख्य मार्गांवर गर्दी होते. रोज रस्त्यांवर प्रवास करणारे नागरिक शहरातील रस्त्यांच्या पायाभूत सुविधांबाबत उघडपणे आपली नाराजी व्यक्त करत आहेत.
एकूणच, बिघडलेल्या प्रशासकीय संरचनेमुळे अपंग असलेली, आर्थिक दुर्बलतेमुळे त्रस्त असलेली आणि हवामान बदलाच्या परिणामांमुळे त्रस्त असलेली ही दोन शहरे प्रचंड आव्हानांचा सामना करण्यास असमर्थ असल्याचे दिसते. जोपर्यंत परिस्थिती गांभीर्याने घेतली जात नाही आणि सरकारच्या उच्च स्तरांनी आमूलाग्र पावले उचलली जात नाहीत, तोपर्यंत बंगळुरू आणि पुणे यांच्या जीवनमान सुलभतेच्या निर्देशांकातील क्रमवारीला दुर्दैवी नागरिकांसाठी काहीच अर्थ उरणार नाही.
रामनाथ झा हे ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाऊंडेशनचे प्रतिष्ठित सदस्य आहेत.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
Dr. Ramanath Jha is Distinguished Fellow at Observer Research Foundation, Mumbai. He works on urbanisation — urban sustainability, urban governance and urban planning. Dr. Jha belongs ...
Read More +
PREV
