डिजिटल युगातील धोरणात्मक स्वायत्तताः मिडल पॉवर्स नेतृत्व करू शकतात का?

Image Source: Getty

हा लेख ‘रायसीना एडिट २०२५’ या मालिकेचा एक भाग आहे.

या शतकात घडणारी चौथी औद्योगिक क्रांती क्वांटम संगणकीय, कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI), इंटरनेट ऑफ थिंग्ज (IOT) आणि मानव आणि यंत्रे यांच्यातील तंत्रज्ञान यासारख्या प्रगत तंत्रज्ञानाद्वारे चालवली जात आहे. हे त्याच वेळी घडत आहे, जेव्हा देश जागतिक शक्तीमध्ये अधिक विभाजित होत आहेत. हे लक्षात घेणे महत्वाचे आहे की, हा केवळ एक योगायोग आहे. तथापि, निर्णय घेण्यात अधिक स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी मिडल पॉवर्ससाठी या प्रगत तंत्रज्ञानाचा विकास आणि वापर करण्याची शर्यत खूप महत्त्वाची आहे. दुसरीकडे, या तंत्रज्ञानाच्या शर्यतीत मागे पडणे किंवा अमेरिका किंवा चीनवर जास्त अवलंबून राहणे त्यांच्या वाढीस मर्यादित करू शकते. 

AI सुपरपॉवर्स (2018) या त्यांच्या पुस्तकात काई फू ली यांनी स्पष्ट केले आहे की, काही देश तंत्रज्ञानात नेते बनू शकतात आणि महत्त्वपूर्ण डेटाच्या प्रवाहावर नियंत्रण ठेवू शकतात, तर इतर बाह्य जोखमीवर त्या आघाडीच्या देशांवर अवलंबून राहून नवीन जागतिक तंत्रज्ञान श्रेणी तयार करतात. मिडल पॉवर्ससाठी हे महत्त्वाचे आहे. हे देश अजूनही अधिक प्रगत तंत्रज्ञान पुरवठादारांच्या सद्भावनेवर आणि चालू असलेल्या व्यावसायिक हितसंबंधांवर अवलंबून असताना सत्तेमध्ये अधिक स्वातंत्र्य मिळवण्यात काय अर्थ आहे?

धोरणात्मक स्वायत्तता प्राप्त करण्यासाठी मिडल पॉवर्सच्या संभाव्यतेसाठी हे प्रगत तंत्रज्ञान विकसित करण्याची आणि स्वीकारण्याची शर्यत अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे.

तिसऱ्या औद्योगिक क्रांतीपासून आपण या गोष्टीचा आढावा घेत आहोत. अमेरिकेच्या नेतृत्वाखालील जागतिक व्यवस्थेच्या एकध्रुवीय युगाच्या उत्तरार्धात 2000 च्या दशकात हे घडले. एकध्रुवीय युग स्वतःच काही प्रमाणात अमेरिकेच्या तंत्रज्ञानाच्या दृष्टीने मरणासन्न सोव्हिएत युनियनपेक्षा प्रचंड तांत्रिक फायद्यामुळे उद्भवले.

शीतयुद्धानंतर अमेरिका, युरोप आणि आशियातील त्याच्या जवळच्या मित्रांनी तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात आघाडी घेतली. सिंगापूर, तैवान आणि दक्षिण कोरियासारखे देश, जे अमेरिकेशी संलग्न होते, ते जागतिक दर्जाचे तंत्रज्ञान कौशल्ये विकसित करून मिडल पॉवर्स म्हणून मजबूत झाले.

याचे स्पष्ट उदाहरण जागतिक सेमीकंडक्टर उद्योगात आहे. तैवानची TSMC आणि कोरियाची सॅमसंग जगातील प्रगत सेमीकंडक्टर्सचा मोठा वाटा तयार करतात. तथापि, ते नेदरलँडमधील ASML सारख्या कंपन्या आणि जपानमधील इतर कंपन्यांवर अवलंबून आहेत, ज्या या चिप्स तयार करण्यासाठी आवश्यक यंत्रे तयार करतात. तंत्रज्ञानाच्या विशिष्ट क्षेत्रांवर लक्ष केंद्रित करून, हे देश 2000 च्या दशकाच्या सुरुवातीपर्यंत त्यांच्या क्षेत्रातील नेते बनले.

बहुध्रुवीय युगातील तंत्रज्ञान स्पर्धा

आता मुख्य फरक हा आहे की, तंत्रज्ञान स्पर्धा केवळ अमेरिकेच्या वर्चस्वाखालीच नव्हे तर अनेक शक्तिशाली देशांच्या जगात होत आहे. याचे मुख्य उदाहरण म्हणजे अमेरिका आणि चीनमधील वाढती स्पर्धा. त्यांची स्पर्धा इतकी तीव्र झाली आहे की ते आता एकमेकांची प्रगती मंदावण्यासाठी एकमेकांवर तंत्रज्ञान बंदी घालत आहेत.

एक आशादायक दृष्टिकोन असा आहे की महासत्तांमधील ही स्पर्धा खर्च कमी करू शकते आणि इतर देशांना तंत्रज्ञानाच्या बाजारपेठेत प्रवेश करणे सोपे करू शकते. उदाहरणार्थ, चीनची AI प्रणाली डीपसीक, खूपच कमी खर्चात सुरू करण्यात आली होती, जे दर्शवते की AI विकास स्वस्त होऊ शकतो. जर AI ला मोठ्या संसाधनांची किंवा भांडवलाची आवश्यकता नसेल, जसे की अमेरिकेने पारंपारिकपणे नवनिर्मितीसाठी वापरले आहे, तर ते अधिक वेगाने पसरू शकते आणि केवळ अमेरिकेत लक्ष केंद्रित करण्यापासून दूर जाऊ शकते.

चिनी AI प्रणाली डीपसीकचे प्रक्षेपण आणि त्याची कमी उत्पादन किंमत AI मॉडेल विकसित करण्यासाठी कमी खर्चिक बनवण्याच्या दिशेने कल दर्शवते.

"विघटनकारी" हा शब्द बऱ्याचदा तंत्रज्ञान स्टार्टअप्सद्वारे वापरला जातो, परंतु सध्या जागतिक तंत्रज्ञान जगात बरेच व्यत्यय आले आहेत आणि त्यातील काही प्रत्यक्षात मिडल पॉवर्सना मदत करू शकतात.

दुसरीकडे, अधिक निराशावादी दृष्टिकोन असा आहे की अमेरिका-चीन तंत्रज्ञानाची स्पर्धा मिडल पॉवर्सना बाजू निवडण्यास भाग पाडू शकते, ज्यामुळे त्यांच्या हितसंबंधांना हानी पोहोचू शकते.
मिडल पॉवर्सना अनेकदा दोन महासत्तांमध्ये संतुलन शोधावे लागते. उदाहरणार्थ, युनायटेड किंगडमला (UK) 2020 मध्ये हुआवेईशी संबंध तोडावे लागले, त्यांना हवे होते म्हणून नव्हे तर अमेरिकेच्या दबावामुळे. तथापि, सिंगापूरसारख्या काही देशांनी प्रतिस्पर्ध्यांना अधिक चांगल्या प्रकारे हाताळण्यात यश मिळवले आहे आणि एका बाजूला फारसे अनुकूल नसलेले अधिक लवचिक तंत्रज्ञान धोरण ठेवून यश मिळवले आहे.

तंत्रज्ञानाचे निर्यातदार आणि नियम-निर्धारक म्हणून मिडल पॉवर्स

तर, अनेक जागतिक खेळाडू असलेल्या जगातील इतर मिडल पॉवर्ससाठी याचा काय अर्थ होतो? तोटा टाळताना ते तंत्रज्ञानाच्या सहकार्याचा जास्तीत जास्त फायदा कसा घेऊ शकतात?
एकंदरीत, मिडल पॉवर्सना आता अनेक देशांशी सुसंगत असलेल्या धोरणांचे पालन करण्याचे अधिक स्वातंत्र्य आहे आणि ते केवळ प्रमुख शक्तींमधील संघर्षात अडकले नाहीत. हे समजून घेणे हा आंतरराष्ट्रीय संबंध कसे बदलत आहेत हे ओळखण्याचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. ब्राझील, भारत आणि दक्षिण आफ्रिकेसारख्या देशांच्या नुकत्याच झालेल्या सर्वेक्षणात ही कल्पना दिसून आली.

तंत्रज्ञानाचा विचार केला तर परिस्थिती कमी स्पष्ट आहे. सर्वोत्तम परिणाम असा आहे की तंत्रज्ञान स्पर्धा या देशांना बाजूला राहण्यापासून जागतिक नावीन्यपूर्ण जाळ्यातील प्रमुख खेळाडू बनण्यास मदत करते. शिक्षणात गुंतवणूक करून, तंत्रज्ञानाच्या वाढीस आधार देणारी धोरणे तयार करून आणि त्यांच्या तंत्रज्ञानावर नियंत्रण ठेवून, मिडल पॉवर्स त्यांच्या आकारापेक्षा अधिक प्रभावशाली बनू शकतात.

या क्षेत्रातील यशाचे भारत हे एक चांगले उदाहरण आहे. युनिफाइड पेमेंट्स इंटरफेस (यू. पी. आय.) सारख्या नवीन तंत्रज्ञानासह ते चांगले काम करत आहे, ज्यामुळे भारताला मोठ्या प्रमाणात रोख-आधारित अर्थव्यवस्थेपासून अधिक डिजिटल अर्थव्यवस्थेकडे जाण्यास मदत झाली आहे. रोख रकमेवरील अवलंबित्व कमी करण्याचा आणि आर्थिक घडामोडी वाढवण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या इतर देशांसाठी हे एक उपयुक्त उदाहरण आहे. सीमेपलीकडील देयके यासारख्या गोष्टी सुधारण्याच्या उद्देशाने भारताने 2023 मध्ये जी-20 चे यजमानपद भूषविताना हे आणि इतर तंत्रज्ञान जागतिक दक्षिण देशांशी सामायिक केले.

भारताकडे वाढत्या तंत्रज्ञानाचे दृश्य, मोठी आणि तंत्रज्ञान-जाणकार लोकसंख्या, अमेरिकेशी संभाव्य चांगले संबंध आणि चीनवर कमी अवलंबून राहणारा स्थानिक उत्पादन उद्योग यासह अनेक फायदे आहेत. जागतिक AI प्रयत्नांचे नेतृत्व करण्यासाठी भारत उत्तम स्थितीत आहे. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी पॅरिसमध्ये एआय कृती शिखर परिषदेचे सह-अध्यक्षपद भूषवले आणि पुढील वर्षी भारत 2026 शिखर परिषदेचे यजमानपद भूषवेल, ज्यामुळे जागतिक दक्षिणेतील मिडल पॉवर्सच्या भूमिकेवर आणि त्यांच्या गरजांवर लक्ष केंद्रित करण्याची संधी मिळेल.
इतर विभागही कारवाई करत आहेत. उदाहरणार्थ, या एप्रिलमध्ये, AI आफ्रिकेच्या अर्थव्यवस्थेला कशी चालना देऊ शकते यावर चर्चा करण्यासाठी AI वरील पहिली किगाली शिखर परिषद आयोजित केली जाईल. या कार्यक्रमात आफ्रिकेतील कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या यशोगाथा दाखवल्या जातील आणि तंत्रज्ञानामुळे संपूर्ण खंडातील संपर्क सुधारण्यास मदत होईल हे सुनिश्चित करण्यासाठी आफ्रिकन देशांना एकत्र आणले जाईल.

वेगाने विकसित होत असलेल्या तंत्रज्ञानाचा यशस्वीरित्या लाभ घेऊ शकणाऱ्या मिडल पॉवर्स-मग ते जागतिक मानके निश्चित करून असो किंवा तंत्रज्ञान प्रदान करून-केवळ त्यांच्या स्वतःच्या समाजात सुधारणा करत नाहीत तर त्यांचा जागतिक प्रभावही वाढवत आहेत. दुसरीकडे, अमेरिका आणि चीनमधील चुकीच्या तंत्रज्ञान स्पर्धेत अडकलेले लोक स्वतंत्र निर्णय घेण्याची त्यांची क्षमता गमावू शकतात.

थोडक्यात, तंत्रज्ञानात अग्रेसर होणे आणि जागतिक मानके निश्चित करणे हा देशांना जगात यशस्वीरित्या स्पर्धा करण्याचा एक महत्त्वाचा मार्ग आहे. तथापि, जर ते अमेरिका-चीन शत्रुत्वात अडकले तर ते स्वतंत्र जागतिक खेळाडू म्हणून त्यांच्या क्षमतेपर्यंत पूर्णपणे पोहोचू शकणार नाहीत.

समीर पुरी हे चॅथम हाऊस येथील सेंटर फॉर ग्लोबल गव्हर्नन्स अँड सिक्युरिटी येथे डिरेक्टर आहेत.

• International Affairs
• Artificial Intelligence
• China
• India
• USA and Canada
• AI
• AI Leadership
• Artificial Intelligence
• China
• Cross-Border Payments
• Digital Transformation
• Fourth Industrial Revolution
• Global Innovation
• human-machine interfaces
• India
• International affairs
• Middle Powers
• multi-alignment
• quantum computing
• semiconductor supply chain
• strategic autonomy
• technology bans
• technology exporters
• technology race
• US-China rivalry
• USA and Canada

The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.

PREV NEXT