अक्षय्य उर्जा खरेदी करण्याबद्दलचे असलेले निर्बंध आणि निर्बंध न पाळणारी राज्ये

पार्श्वभूमी

विद्युत कायदा २०२३  (ई. ए. २०२३) ने अनिवार्य केलेल्या राज्य विद्युत नियामक आयोगांनी (एस. ई. आर. सी.) अक्षय्य ऊर्जा (आर. ई.) स्त्रोतांकडून काही टक्के वीज खरेदी करण्यासाठी वितरण कंपन्यांवर (डिस्कॉम्स) अक्षय्य उर्जा खरेदी करण्याचे निर्बंध लादले. जानेवारी २०१६  मध्ये वीज दर धोरणात सुधारणा केल्यानंतर, एस. ई. आर. सी. ला मार्च २०२२  पर्यंत किंवा केंद्र सरकारने अधिसूचित केल्याप्रमाणे एकूण ऊर्जेच्या वापराच्या (जलविद्युत वगळता) ८  टक्क्यांपर्यंत पोहोचण्यासाठी सौर ऊर्जेच्या खरेदीसाठी किमान टक्केवारी राखून ठेवणे आवश्यक होते. जुलै २०१८  मध्ये केंद्र सरकारने सर्व राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांसाठी सौर तसेच बिगर-सौर आरईसाठी आरपीओच्या दीर्घकालीन वाढीचा मार्ग अधिसूचित केला,२०२२  पर्यंत आरपीओच्या २१  टक्क्यांपर्यंत पोहोचून सौर-आधारित विजेसाठी १०.५  टक्के. २२  जुलै २०२२  रोजीच्या एमओपी आदेशानुसार २०२१-२२ नंतर केंद्र सरकारने अनिवार्य केलेला अक्षय्य उर्जेचा  वाटा २०३०  पर्यंत एकूण ऊर्जा वापराच्या ४३  टक्क्यांपर्यंत पोहोचण्याची अपेक्षा आहे. २०२२-२३  साठी जलविद्युत खरेदीचे दायित्व (HPO) सह केंद्र सरकारने अनिवार्य केलेले एकूण RPO लक्ष्य २४.६१  टक्के आहे. राज्य सरकारची अक्षय्य उर्जेचे उद्दिष्टे किमान ३० टक्क्यांनी कमी आहेत.

अनुपालन

केंद्रीय अक्षय्य उर्जेच्या  उद्दिष्टांच्या अनुपालनाबाबत, "जलविद्युत-समृद्ध" राज्यांना “अक्षय्य उर्जा -समृद्ध" राज्यांपेक्षा चांगले गुण मिळतात. २०२२-२३  मध्ये, सिक्कीम ८८.४  टक्के आरपीओ अनुपालनासह क्रमवारीत आघाडीवर आहे, त्यानंतर हिमाचल प्रदेश ७८.२  टक्के आणि उत्तराखंड ६०.४  टक्के आहे. अक्षय्य ऊर्जेने समृद्ध राज्यांमध्ये कर्नाटकमध्ये सर्वाधिक ४६.७  टक्के, त्यानंतर केरळमध्ये ३६.३  टक्के आणि आंध्र प्रदेशात २८.५  टक्के अनुपालन होते. वितरण कंपन्यांद्वारे अक्षय्य उर्जा  स्वीकारण्यासाठी खराब अक्षय्य उर्जेचे निर्बंधांचे  अनुपालन आणि अंमलबजावणी ही प्रमुख आव्हाने आहेत.

अक्षय्य (Renewable) ऊर्जा परवाना प्रमाणपत्रे

व्यापार करण्यायोग्य बाजार-आधारित साधन असलेल्या अक्षय्य ऊर्जा प्रमाणपत्रांद्वारे (आर. ई. सी.) आर. पी. ओ. ची प्रशंसा केली जाते. आर. ई. सी. मूळतः आर. पी. ओ. आदेशांचे पालन सुलभ करण्यासाठी आणि कमी कार्बन वीज निर्मितीसाठी पर्यायी मूल्यांकनासाठी एक मार्ग म्हणून काम करण्यासाठी तयार करण्यात आले होते. वितरण कंपन्या, स्पर्धकांना मुक्त प्रवेश आणि कॅप्टिव्ह वीज प्रकल्पांकडे त्यांच्या आरपीओची पूर्तता करण्यासाठी आरईसी खरेदी करण्याचा पर्याय होता. आर. ई. सी. चे मूल्य हे आर. ई. स्त्रोतांकडून ग्रीडमध्ये इंजेक्ट केलेल्या  1 Megawatt Hour (मेगावॅट तास) विजेच्या समतुल्य आहे. राजस्थान, महाराष्ट्र आणि तामिळनाडू यासारखी राज्ये, ज्यांच्याकडे उच्च आरई संसाधन देणगी आहे, एसईआरसीद्वारे निश्चित केलेल्या आरपीओ उद्दिष्टांच्या पलीकडे आरई-आधारित वीज निर्मिती करतात. तथापि, कमी आरई क्षमता असलेली दिल्ली, पश्चिम बंगाल आणि बिहारसारखी राज्ये आरई-आधारित वीज निर्माण करतात जी त्यांच्या आरपीओ लक्ष्यापेक्षा खूपच कमी आहे. ही विसंगती दूर करण्यासाठी आर. ई. सी. ची रचना करण्यात आली होती. आरई जनरेटर एकतर सी. ई. आर. सी. ने निश्चित केलेल्या प्राधान्याच्या दराने आरई-आधारित वीज थेट विकतात किंवा आर. ई. सी. च्या स्वरूपात विकतात.

आरईसी यंत्रणेच्या स्थापनेपासून, ५३ टक्क्यांहून अधिक आरईसी डिस्कॉम्सने आणि ४५ टक्क्यांहून अधिक कॅप्टिव्ह पॉवर प्रोड्युसर्स (सी. पी. पी.) आणि ओपन एक्सेस (ओ. ए.) ग्राहकांनी खरेदी केले आहेत. डिस्कॉम्सने त्यांच्या आर. पी. ओ. ची भरपाई करण्यासाठी ३६  दशलक्षाहून अधिक आर. ई. सी. खरेदी केल्या आहेत आणि ओ. ए. ग्राहक आणि सी. पी. पी. यांनी ३१  दशलक्षाहून अधिक आर. ई. सी. खरेदी केल्या आहेत. मार्च २०२२  पर्यंत, आरईसी यंत्रणेअंतर्गत १०४३  आरई प्रकल्प (४.५  जीडब्ल्यू क्षमतेसह) आणि ४  डिस्कॉम्सची नोंदणी करण्यात आली होती. आर. ई. सी. अंतर्गत नोंदणीकृत क्षमतेपैकी ५६  टक्क्यांहून अधिक क्षमता पवनऊर्जा उत्पादकांच्या मालकीची आहे आणि २२  टक्क्यांहून अधिक क्षमता सौरऊर्जा प्रकल्पांमध्ये नोंदणीकृत आहे. तामिळनाडू राज्यात आरईसी अंतर्गत नोंदणीकृत सर्वाधिक क्षमता (१.२  गिगावॅटपेक्षा जास्त) आहे.

आर. ई. सी. बाजार अपेक्षांवर खरा उतरला नाही, केवळ काही राज्यांनी आर. ई. किंवा आर. ई. सी. च्या खरेदीद्वारे त्यांचे आर. पी. ओ. पूर्ण केले. डिस्कॉम्सद्वारे अक्षय्य उर्जा स्वीकारण्यास प्रोत्साहन देण्यात आरईसी यंत्रणेचे अपयश आरपीओ आदेशांचे दीर्घकालीन पालन न करणे प्रतिबिंबित करते. आरईसी प्रमाणपत्र दर २०१४-१५  मध्ये त्यांच्या शिखरावरून घसरले आहेत आणि २०२३  मध्ये न विकल्या गेलेल्या इन्व्हेंटरी १९  दशलक्षाहून अधिक वाढल्या आहेत. २०२२  पर्यंत आर. ई. सी. ची देवाणघेवाण केवळ सी. ई. आर. सी. ने मंजूर केलेल्या वीज विनिमय केंद्रांमध्ये किमान किंमत आणि सी. ई. आर. सी. ने निर्धारित केलेल्या मर्यादा  (कमाल मर्यादा) किंमतीच्या श्रेणीत केली जात होती. २०१०-१२  पासून सौर आरईसीची कमाल किंमत ९०  टक्क्यांहून अधिक आणि गैर-सौर आरईसीची किंमत ३०  टक्क्यांहून अधिक घसरली आहे. डिसेंबर २०२३  पर्यंत एकूण आरई क्षमतेच्या केवळ ५  टक्के आरईसी मान्यताप्राप्त आहेत. आर. ई. प्रकार खरेदी करण्याचे स्वातंत्र्य जे विशिष्ट डिस्कॉमच्या लोड प्रोफाइलशी सर्वात चांगले जुळते, ते आर. पी. ओ. लक्ष्यांच्या बाबतीत अधिक चांगली कामगिरी करू शकते.

फ्लोटिंग सोलर, ऑफशोअर विंड, ग्रीन हायड्रोजन आणि ऊर्जा साठवण यासारख्या तंत्रज्ञानाचा आरपीओ अंतर्गत समावेश नाही. सौरऊर्जेच्या किंमती १०  रुपये प्रती युनिट पेक्षा जास्त असताना स्वतंत्र सौर आर. पी. ओ. अनिवार्य करण्यात आला होता आणि अनिवार्य नसता तर  कोणत्याही वितरकाने तो खरेदी केला नसता. आता आरई स्त्रोतांमध्ये सौर हा सर्वात स्वस्त निर्मिती स्रोत आहे. सौर आणि बिगर-सौर आर. पी. ओ. विलीन करणे हा एक पर्याय आहे ज्याला डिस्कॉम्स प्राधान्य देण्याची शक्यता आहे. महाराष्ट्र विद्युत नियामक आयोगाने (एम. ई. आर. सी.) अनुपालन न केल्यास जास्त दंड आकारला आहे आणि आर. पी. ओ. च्या आदेशांचे अति-पालन केल्यास प्रोत्साहन दिले आहे. यामध्ये वितरण परवानाधारकांच्या वार्षिक महसूल आवश्यकतेमध्ये (ए. आर. आर.) ०.१०  पैसे प्रती युनिट च्या दराने कपात करणे समाविष्ट आहे. त्याच वेळी, एमईआरसी २०२१-२२  पर्यंत केंद्र सरकारने अधिसूचित केलेल्या वार्षिक टक्केवारीपर्यंत एमईआरसीद्वारे निर्दिष्ट आरपीओ लक्ष्याच्या वर आणि त्याहून अधिक खरेदी केलेल्या अतिरिक्त आरई पॉवरला ०.२५  पैसे  प्रती युनिट  प्रोत्साहन देते.

डिसेंबरमध्ये अंमलात आलेल्या २०२२  मधील आर. ई. सी. नियमांचा उद्देश आर. ई. सी. यंत्रणेची पुनर्रचना करणे हा होता. नवीन नियमांनी तंत्रज्ञानाद्वारे आर. ई. सी. गुणकांची संकल्पना सादर केली, विक्री होईपर्यंत आर. ई. सी. ची वैधता कायमस्वरूपी वाढवली आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, आर. ई. सी. व्यापारासाठी पद्धती आणि कमाल मर्यादा किंमत काढून टाकली. नवीन नियम राज्य आणि केंद्रीय स्तरावरील तंत्रज्ञान आणि धोरणांबाबत आर. ई. सी. यंत्रणेशी संबंधित अनिश्चितता आणि जोखीम वाढवू शकतात.

समस्या

राज्य आणि केंद्रीय स्तरावरील उच्च बाजारपेठ आणि नियामक अनिश्चिततेमुळे आर. ई. सी. बाजारपेठ मर्यादित राहण्याची शक्यता आहे. आर. ई. सी. बाजारपेठेचे संभाव्य शोषण करू शकणाऱ्या कार्बन बाजाराची नियोजित ओळख आणि इतर उत्सर्जन कमी करण्याच्या उपाययोजनांमधील स्पर्धा यामुळे अनिश्चितता वाढते. स्पर्धात्मक बोली, ग्रीन टर्म फॉरवर्ड मार्केट (जीटीएएम) आणि इंटिग्रेटेड डे-फॉरवर्ड मार्केट (किंवा ग्रीन डे फॉरवर्ड मार्केट किंवा जीडीएएम) यासारख्या साधनांद्वारे आणि शुल्क माफ करणाऱ्या आंतरराज्य पारेषण प्रणालीद्वारे (आयएसटीएस) आता आरपीओ अनुपालनासाठी आरईसीशी स्पर्धा करतात. विजेमध्ये स्पर्धा सुरू झाल्यास तर आर. ई. सी. यंत्रणेपेक्षा अधिक पारदर्शकता आणि अंदाज लावण्याची क्षमता असलेल्या नवीन  यंत्रणांना डिस्कॉम्स प्राधान्य देण्याची शक्यता आहे.

Source: Grid India 

• Energy
• Energy Access
• Oil, Gas and Renewables
• India
• Carbon market
• competitive bidding
• electricity act
• Energy
• floating solar
• renewable energy cetificates
• RPO compliance

The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.

PREV NEXT