-
CENTRES
Progammes & Centres
Location
पायाभूत सुविधांमध्ये सुधारणा, संशोधन व विकासात गुंतवणूक, कौशल्ये विकसित करणे, पुरवठा स्रोतांमध्ये वैविध्य आणणे आणि भागीदारी प्रस्थापित करणे हे बहुआयामी धोरण भारताला आपल्या सेमीकंडक्टरची महत्त्वाकांक्षा पूर्ण करण्यासाठी मदत करू शकते.
Image Source: Getty
हा लेख ‘नेशन्स, नेटवर्क्स, नरेटिव्हज: वर्ल्ड टेलिकम्युनिकेशन अँड इन्फॉर्मेशन सोसायटी डे 2025’ या लेख मालिकेचा भाग आहे.
टेलिकम्युनिकेशन, ग्राहकोपयोगी इलेक्ट्रॉनिक वस्तू, AI आणि IOT ॲप्लिकेशनमध्ये मोठी वाढ झाल्याने भारताचे सेमीकंडक्टर उद्योगक्षेत्र मोठ्या बदलाच्या उंबरठ्यावर उभे आहे. तत्त्वतः भारत देशांतर्गत व जागतिक सेमीकंडक्टर गरजा भागवण्यास सक्षम आहे; परंतु देश आयातीवर आणि अन्य स्रोतांवर अतिअवलंबून आहे. हे अवलंबित्व सध्या देशाच्या सेमीकंडक्टर गरजांच्या तब्बल ९० टक्के आहे. या गरजा बाह्य घटकांच्या माध्यमातून पूर्ण केल्या जातात. त्यातून तंत्रज्ञानासंबंधीचे स्वावलंबन आणि पुरवठा साखळ्यांमधील लवचिकता यांतील कमकुवत दुवे उजेडात येतात.
देशाच्या इलेक्ट्रॉनिक्स उत्पादन क्षेत्रात लक्षणीय वाढ होण्याची शक्यता आहे. २०२५ पर्यंत ते ५२० अब्ज डॉलरपर्यंत पोहोचेल. AI आणि IOT तंत्रज्ञानाचा वाढता वापर या वेगाला आणखी गती देत असून स्मार्ट डिव्हायसेसपासून ते औद्योगिक ॲप्लिकेशनपर्यंत कल्पक योजनांना बळ देत आहे. सेमीकंडक्टर क्षेत्रात विशेषतः कृत्रिम प्रज्ञेने (AI) चिप डिझाइनमध्ये क्रांती घडवण्यास सुरुवात केली आहे. अनुकूल बाब म्हणजे देशाची सेमीकंडक्टर बाजारपेठ २०२४ मध्ये ५२ अब्ज डॉलरपासून ते २०३० पर्यंत १०३ अब्ज डॉलरपेक्षा अधिक वाढण्याचा अंदाज वर्तवण्यात आला आहे. त्यामुळे या क्षेत्राच्या अफाट वाढीची क्षमता लक्षात येते.
आयातीवरील अवलंबित्व कमी करण्याबरोबरच देशाच्या वेगाने वाढणाऱ्या इलेक्ट्रॉनिक्स उत्पादन क्षेत्राला प्रेरक बनवण्यासाठी एक व्यापक सेमीकंडक्टर इकोसिस्टिम निर्माण करण्यासाठी ही योग्य वेळ आहे. वित्तीय प्रोत्साहन, संशोधन, विकास व उत्पादन योजना आणि आंतरराष्ट्रीय सहकार्य यांच्या संयोजनाच्या माध्यमातून देशाला दीर्घकालीन आर्थिक व डिजिटल वाढीला सहाय्यभूत ठरणाऱ्या एका लवचिक आणि स्पर्धात्मक सेमीकंडक्टर इकोसिस्टिमचा पाया रचता येणे शक्य आहे.
धोरणात्मक योजना, जागतिक भागीदारी आणि कौशल्य विकास मोहिमेच्या माध्यमातून देश आपल्या सेमीकंडक्टर इकोसिस्टिमला चालना देत आहे. उद्दिष्ट ठेवून दिलेले वित्तीय प्रोत्साहन, विशेष प्रशिक्षण कार्यक्रम आणि सहकार्याच्या नव्या स्वरूपांसह सेमिकंडक्टर उत्पादन, कल्पकता आणि गुणवत्ता विकास या क्षेत्रांमध्ये जागतिक केंद्र म्हणून प्रतिमा निर्माण करण्याचे देशाचे उद्दिष्ट आहे.
त्याचप्रमाणे अशा उपक्रमांच्या धोरणात्मक अंमलबजावणीचा समन्वय साधण्यासाठी डिजिटल इंडिया कॉर्पोरेशनमध्ये एक स्वतंत्र विभाग म्हणून इंडियन सेमीकंडक्टर मिशन (आयएसएम)ची स्थापना करण्यात आली आहे. वेफर फॅब्रिकेशन आणि डिस्प्ले मॅन्युफॅक्चरिंगपासून ते अत्याधुनिक पॅकेजिंग व सेन्सर उत्पादनापर्यंत मूल्य साखळीमध्ये मोठ्या प्रमाणात गुंतवणुकीला आकर्षित करण्यासाठी सेमीकंडक्टर आयएसएम सुधारित योजनांचे निरीक्षण करते.
या व्यतिरिक्त देशाचा चिप्स टु स्टार्टअप (C2S) प्रोग्रॅम हा एक प्रमुख उपक्रम आहे. एकूण ११३ संस्थांमधील उद्योग क्षेत्रात काम करण्यासाठी उत्सुक असलेल्या ८५,००० कर्मचाऱ्यांना ‘व्हीएलएसआय’ व एम्बेडेड सिस्टिम्स डिझाइनमध्ये प्रशिक्षण देण्यासाठी या अभ्यासक्रमाची रचना केली आहे. विशेष म्हणजे ४३ हजारपेक्षाही अधिक विद्यार्थ्यांनी या अभ्यासासाठी नोंदणी केली आहे. कालिकत येथील एनआयईएलआयटी येथे स्किल्ड मॅनपावर ॲडव्हान्स्ड रिसर्च लॅबची स्थापना केल्याने देशभरातील प्रशिक्षण कार्यक्रमाला गती मिळाली आहे. या कार्यक्रमांमधून ४२,००० पेक्षाही जास्त इंजिनीअरना व्हीएलएसआय आणि एम्बेडेड सिस्टिममध्ये महत्त्वाची कौशल्ये या पूर्वीच मिळाली आहेत.
त्याचप्रमाणे इंडिया सेमीकंडक्टर मिशनने (ISM) उद्योग व शैक्षणिक सहकार्याला चालना देण्यासाठी महत्त्वपूर्ण सामंजस्य करार केले आहेत. आयआयएससी आणि लॅम रीसर्च यांच्या भागीदारीतून पुढील दशकात सेमी-व्हर्स व्यासपीठाच्या माध्यमातून ६०,००० इंजिनीअरना प्रशिक्षण देण्याचे उद्दिष्ट आहे. आयबीएमसी केलेल्या सहकार्यामुळे विद्यार्थी व व्यावसायिकांना संशोधन प्रयोगशाळा आणि इंटर्नशिपची सुविधा मिळते, तर पर्ड्यू विद्यापीठाशी केलेला सामंजस्य करार सेमीकंडक्टरमध्ये अत्याधुनिक संशोधन, गुणवत्ता विकास आणि व्यावसायिकरणाला प्रोत्साहन देण्यावर लक्ष केंद्रित करतो. हे धोरणात्मक प्रयत्न जागतिक दर्जाचे सेमीकंडक्टर मनुष्यबळ वाढवण्याच्या भारताच्या उद्दिष्टावर भर देतो.
युरोपीय महासंघाशी एक मजबूत आणि वैविध्यपूर्ण सेमीकंडक्टर पुरवठा साखळी तयार करण्यासाठी भारताने शासन व उद्योग स्तरावर सहकार्य प्रस्थापित केले आहे. याचबरोबर भारताने जपानशी केलेला सहकार्य करार (MoC) सेमीकंडक्टर क्षमता वाढवण्यासाठी, डिजिटल तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीला चालना देण्यासाठी आणि माहिती तंत्रज्ञानात रोजगाराच्या संधी निर्माण करण्यासाठी एकमेकांच्या ताकदीचा लाभ घेण्याचा प्रयत्न करतो. त्यामुळे भारताच्या जागतिक सेमीकंडक्टर सहकार्य प्रयत्नांना बळ मिळते.
देशाच्या सेमीकंडक्टर परिसंस्थेला अनेक गुंतागुंतीच्या आव्हानांशी सामना करावा लागत आहे. त्यामुळे जागतिक स्तरावर उत्पादन केंद्र म्हणून प्रतिमा निर्माण होण्यास विलंब लागू शकतो. असे असले, तरी वेळीच उपाययोजना केल्यास यशाच्या मार्गातील या अडथळ्यांवर मात करण्यास मदत होऊ शकते.
या शिवाय देशाची वाढती देशांतर्गत संशोधन आणि विकास क्षमता त्याच्या स्पर्धात्मकतेवर मर्यादा आणू शकते. यामुळे तंत्रज्ञान हस्तांतरणासाठीच नव्हे, तर पुरवठा साखळीची लवचिकता वाढवण्यासाठी अमेरिका, जपान यांसारख्या देशांसमवेत आणि युरोपीय महासंघासारख्या संस्थांसमवेत धोरणात्मक भागीदारी करणे महत्त्वपूर्ण ठरू शकते.
या आव्हानांवर मात करण्यासाठी भारताने बहुआयामी दृष्टिकोन स्वीकारायला हवा. देशांतर्गत पायाभूत सुविधा अधिक मजबूत करणे, संशोधन व विकासात गुंतवणूक करणे, कौशल्य विकास वाढवणे, कच्चा माल व महत्त्वपूर्ण खनिज पुरवठा स्रोतांमध्ये वैविध्य आणणे आणि तंत्रज्ञान भागीदारी विकसित करणे. या क्षेत्रात सातत्यपूर्ण प्रयत्न केले, तर देश जागतिक सेमीकंडक्टर मॅन्युफॅक्चरिंग पावरहाऊस बनण्याची महत्त्वाकांक्षा पूर्ण करण्याच्या निकट पोहोचू शकतो.
देबज्योती चक्रवर्ती हे ‘ऑब्झर्व्हर रीसर्च फाउंडेशन’मध्ये रिसर्च असिस्टंट आहेत.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
Debajyoti Chakravarty is a Research Assistant at ORF’s Center for New Economic Diplomacy (CNED) and is based at ORF Kolkata. His work focuses on the use ...
Read More +.jpg)
PREV