महिला नेतृत्वशील बनवण्यासाठी सर्वसमावेशक डिजिटल धोरणे महत्वाची

डिजिटल क्रांतीमुळे आपल्या दैनंदिन संवाद, बाजारपेठेचे परिमाण आणि वापराच्या सवयींमध्ये मोठा बदल झाला आहे. कोविड-19 महामारीने या बदलाला गती दिली आहे. यामुळे दूर राहून काम आणि कामाचे वातावरण सामान्य झाले आहे आणि त्याविषयीची आपली समजही वाढली आहे.

ग्लोबल एंटरप्रेन्योरशिप मॉनिटरच्या 2023 च्या महिला उद्योजकता अहवालानुसार, पुढील सहा महिन्यांत महिला उद्योजक त्यांच्या कामात अधिक डिजिटल साधने वापरण्यास सुरुवात करतील.

ग्लोबल एंटरप्रेन्योरशिप मॉनिटरच्या 2023 च्या महिला उद्योजकता अहवालानुसार, पुढील सहा महिन्यांत महिला उद्योजक त्यांच्या कामात अधिक डिजिटल साधने सामायिक करतील. तथापि, महामारीच्या काळात 25 टक्के महिला उद्योजकांनी आधीच नवीन डिजिटल तंत्रज्ञानाला त्यांच्या जीवनाचा एक भाग बनवले आहे. हा कल महिलांच्या नेतृत्वाखालील व्यवसायांना अधिक सक्षम बनवण्यासाठी डिजिटल मंचांचे महत्त्व अधोरेखित करतो. नवीन वस्तूंची मदत करून आणि बाजारपेठेत प्रवेश वाढवून, ही डिजिटल साधने आता आर्थिक वाढ आणि व्यवसायाच्या वाढीसाठी आवश्यक होत आहेत.

तथापि, वेगाने बदलत्या या डिजिटल क्षेत्रात, आपण परस्परांशी जोडलेल्या क्षेत्रांमधील, विशेषतः लैंगिक समानतेशी संबंधित आव्हानांकडे दुर्लक्ष करू नये.

सध्याची परिस्थिती काय आहे?

डिजिटल कौशल्यांच्या बाबतीत महिला पुरुषांपेक्षा मागे आहेत. ही तफावत कामाच्या ठिकाणी आणखी महत्त्वाची ठरते, जिथे ही क्षमता आता अपरिहार्य होत चालली आहे. युनिसेफच्या 'गर्ल्स डिजिटल लिटरसी इन ईस्ट एशिया अँड द पॅसिफिक रिजन 2023' या अहवालात असा निष्कर्ष काढण्यात आला आहे की, महिला मूलभूत कामांसाठी तंत्रज्ञानाचा वापर करण्याची शक्यता 25 टक्के कमी करतात. तथापि, प्रारंभिक शिक्षणादरम्यान मुले आणि मुलींमधील डिजिटल साक्षरतेचे प्रमाण जवळजवळ समान आहे. तथापि, नंतरच्या टप्प्यात, या दोघांमधील अंतर वाढते आणि मुली प्रगत डिजिटल कौशल्ये प्राप्त करण्याची शक्यता कमी होत जाते.

वापरण्यास सोपे कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) तंत्रज्ञान आणि ऑटोमेशन आज अभूतपूर्व गतीने कामकाजाच्या प्रक्रियांमध्ये बदल घडवून आणत आहेत. तथापि, या तांत्रिक नवकल्पनांमध्ये अनेक आव्हाने देखील आहेत, विशेषतः नोकरीच्या सुरक्षिततेच्या बाबतीत.

वापरण्यास सोपे कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) तंत्रज्ञान आणि ऑटोमेशन आज अभूतपूर्व गतीने कामकाजाच्या प्रक्रियांमध्ये बदल घडवून आणत आहेत. तथापि, या तांत्रिक नवकल्पनांमध्ये अनेक आव्हाने देखील आहेत, विशेषतः नोकरीच्या सुरक्षिततेच्या बाबतीत. AI आणि ऑटोमेशनमुळे नोकरी गमावण्याचा धोका वाढतो. महिलांसाठी हा धोका जास्त आहे. आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीच्या (IMF) जेंडर, टेक्नॉलॉजी अँड द फ्युचर ऑफ वर्क अहवालानुसार, या उदयोन्मुख तंत्रज्ञानामुळे जागतिक स्तरावर 18 कोटी महिलांच्या नोकऱ्या धोक्यात आहेत.

याव्यतिरिक्त, डिजिटल तंत्रज्ञान आणि विशेषतः कृत्रिम बुद्धिमत्ता स्वतःच महिलांप्रती पक्षपात दर्शवते. अनेक अभ्यासांनी असे सूचित केले आहे की रेझ्युमेची (Resume/CV/Biodata)क्रमवारी लावण्यासाठी वापरल्या जाणार्या ए. आय. प्रणाली केवळ नक्कल करत नाहीत तर मानवी पूर्वग्रह देखील वाढवतात. यामुळे भरती प्रक्रियेत महिलांना उपलब्ध असलेल्या संधींवरही परिणाम होतो. युनिबँकने केलेल्या अभ्यासात असे आढळून आले आहे की एआय अल्गोरिदम उमेदवारांची निवड करणाऱ्या मानवांप्रमाणेच समान लिंग पक्षपात दर्शवतात. अशा प्रकारे, ए. आय. (AI)प्रणाली देखील महिला उमेदवारांपेक्षा पुरुष उमेदवारांना प्राधान्य देतात. जेव्हा अशा प्रगत प्रणाली पुरेशा पारदर्शकतेशिवाय कार्यरत असतात, तेव्हा त्यांच्या विस्ताराबद्दल आणि विद्यमान पूर्वग्रह कायम ठेवण्याबद्दल चिंता असते.

सकारात्मक परिणाम घडवण्यासाठी धोरणांची गरज

ज्या कंपन्यांना सर्वात जास्त कठोरतेची आवश्यकता असते, त्या कंपन्यांमध्ये महिला वैविध्यपूर्ण दृष्टीकोन आणतात आणि यामुळे कामाच्या ठिकाणी चांगल्या मूल्यांना प्रोत्साहन मिळते. कंपनीचे आर्थिक यश आणि त्यांच्या संघांचे लिंग-वैविध्यपूर्ण नेतृत्व यांच्यात लक्षणीय परस्परसंबंध आहे. मॅककिन्सेने केलेल्या अभ्यासानुसार, ज्या कंपन्यांमध्ये नेतृत्वपदावर अधिक महिला आहेत, त्या कमी लिंगभेद असलेल्या कंपन्यांच्या तुलनेत आर्थिकदृष्ट्या चांगली कामगिरी करण्याची शक्यता 48 टक्के जास्त आहे. इतकेच नाही तर, महिला आणि पुरुष कर्मचाऱ्यांच्या संख्येमधील अंतर कमी केल्यास जगाच्या जीडीपीमध्ये(GDP) 12 ट्रिलियन डॉलर्सची वाढ होऊ शकते. अशा प्रकारे, कामाच्या ठिकाणी महिला कर्मचाऱ्यांना कायम ठेवणे आणि त्यांना त्यांची कारकीर्द पुढे नेण्यास मदत करणे ही केवळ एक नैतिक जबाबदारी नाही तर एक शहाणपणाचा आर्थिक निर्णय देखील आहे.

लिंग आणि तंत्रज्ञान यांच्यातील गुंतागुंतीचे संबंध लक्षात घेता, सर्वसमावेशक डिजिटल धोरणे स्वीकारणे महत्त्वाचे ठरते. महिलांना कामाच्या ठिकाणी समान संधी मिळाव्यात, त्यांच्या कारकिर्दीत प्रगती व्हावी आणि ते शाश्वत विकासात जगाचे नेतृत्व करतील हे सुनिश्चित करण्यासाठी अशी धोरणे महत्त्वपूर्ण आहेत.

2017 च्या जागतिक आर्थिक मंचाच्या (WEF) अभ्यासानुसार असा अंदाज आहे की कुठल्याही चांगल्या  कौशल्याचे  उपयुक्त आयुष्य सुमारे पाच वर्षे असते . याचा अर्थ पुढील पाच वर्षांत कौशल्याचे मूल्य अर्धे होते. उच्च तांत्रिक कौशल्यांच्या बाबतीत, आयबीएमचा (IBM) अंदाज आणखी कमी आहे, सुमारे 2.5 वर्षे. इतकेच नाही तर, डिजिटल प्रतिभेतील वाढती तफावत भरती प्रक्रियेचा वेळ, जोखीम आणि खर्च देखील वाढवते. आज डिजिटल तंत्रज्ञानामुळे जे बदल होत आहेत, त्यात नवीन कौशल्ये शिकणे आणि जुनी कौशल्ये सुधारणे सर्वात महत्त्वाचे ठरते.

डिजिटल शिक्षण आणि प्रशिक्षण प्रदान करून, सर्व क्षेत्रातील कंपन्या विशेषतः महिलांसाठी प्रशिक्षण अभ्यासक्रम तयार करू शकतात. जेणेकरून महिला अधिक आव्हानात्मक आणि महत्त्वाची कौशल्ये शिकू शकतील. हे कौशल्य विकास अभ्यासक्रम महिलांना त्यांच्या विद्यमान भूमिकांमध्ये अधिक सक्षम बनवू शकतात तसेच त्यांच्या कारकिर्दीच्या शक्यता आणि नवीन तंत्रज्ञानातील सहभाग वाढवू शकतात. तथापि, या उपक्रमांचा संबंध कारकिर्दीतील प्रगती, आर्थिक लाभ आणि पदोन्नती यांच्याशी स्पष्टपणे जोडला गेला पाहिजे. अॅमेझॉन वेब सर्व्हिसेस (AWS) आणि गॅलप (Gallup) यांनी आशिया पॅसिफिक प्रदेशातील नऊ देशांमध्ये केलेल्या अभ्यासात असे आढळून आले आहे की डिजिटल कौशल्यांच्या बाबतीत पुरुष आणि स्त्रियांमध्ये आत्मविश्वासाचे अंतर आहे. या अभ्यासात असे सुचवले गेले आहे की महिलांना त्यांच्या डिजिटल कौशल्यांबद्दल आणि भविष्यातील संधींसाठी आवश्यक कौशल्ये शिकण्याच्या त्यांच्या क्षमतेबद्दल कमी आत्मविश्वास आहे. इतकेच नाही तर या अभ्यासात हे देखील अधोरेखित करण्यात आले आहे की डिजिटल कौशल्यांच्या प्रशिक्षणामुळे पुरुष आणि स्त्रियांमध्ये करिअरच्या प्रगतीच्या बाबतीतही फरक पडतो. नवीन डिजिटल कौशल्ये शिकताना पुरुषांना महिलांपेक्षा पदोन्नती मिळण्याची शक्यता 10 टक्क्यांहून अधिक आहे. यावरून हे दिसून येते की अशा प्रशिक्षणाचा लाभ घेण्याच्या बाबतीतही महिलांशी भेदभाव केला जातो.

प्रभावी कार्यक्रमांनी महिलांचा व्यापक सहभाग सुनिश्चित केला पाहिजे आणि अभ्यासक्रम रचनेत महिला नेतृत्वाचा समावेश केला पाहिजे.

कौशल्य विकासाच्या बाबतीत धोरणात्मक दृष्टीकोन स्वीकारून या कमतरतांवर मात करता येते. प्रभावी कार्यक्रमांनी महिलांचा व्यापक सहभाग सुनिश्चित केला पाहिजे आणि अभ्यासक्रम रचनेत महिला नेत्यांचा समावेश केला पाहिजे. या कार्यक्रमांमध्ये लवचिक स्वरूप असणे आवश्यक आहे. बदलत्या नोकरीच्या बाजारपेठेशी जुळवून घेण्यास सक्षम होण्याच्या दृष्टीने हे खूप महत्वाचे आहे. त्यांच्या कारकिर्दीतील येणाऱ्या  विश्रांतीनंतर(जसे कि लग्न,ट्रान्सफर,Maternity leaves)  नोकरीवर परतणाऱ्या महिलांसाठी हे विशेषतः फायदेशीर ठरेल. जलद डिजिटल प्रगती दरम्यान त्यांना आत्मविश्वास आणि क्षमता परत मिळविण्यात मदत होईल.

लैंगिक भेदभावाचा अभाव दूर करण्यासाठी कृत्रिम बुद्धिमत्तेने (AI) बहुआयामी दृष्टीकोन स्वीकारण्याची गरज आहे. AI विकसित करणाऱ्या संघांकडून उद्भवणाऱ्या समस्यांना सामोरे जाण्यासाठी ही विकृत प्रशिक्षण माहिती आणि एकमेकांना भेटणारे लोक आवश्यक आहेत.

• विविध लिंग, वंश, वयोगटांचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी एआय(AI) प्रशिक्षणात वापरल्या जाणार्या डेटामध्ये विविधता आणण्याची गरज आहे. AI च्या विकासकांमध्ये विविधता आणणे देखील तितकेच महत्वाचे आहे, जेणेकरून रचनेपासून अंमलबजावणीपर्यंतच्या प्रक्रियेत भिन्न दृष्टीकोन समाविष्ट केले जाऊ शकतील.

•  अधिक समावेशक उद्योग बळकट करण्यासाठी AI कंपन्यांनी तांत्रिक भूमिकांमध्ये महिला आणि कमी प्रतिनिधित्व असलेल्या गटांची सक्रियपणे भरती आणि समर्थन केले पाहिजे. कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या उत्पादनातील पूर्वग्रहांवर सतत लक्ष ठेवून अल्गोरिदममध्ये आवश्यक बदल करणे देखील महत्त्वाचे आहे.

• AI च्या वापरामधील पूर्वग्रह कमी करण्याचे प्रयत्न अविरतपणे सुरू राहतील याची खात्री करण्यासाठी संपूर्ण डिजिटल उद्योगासाठी नैतिक मानके आणि मार्गदर्शक तत्त्वे स्थापित केली गेली आहेत आणि त्यांचे पालन केले जात आहे याची खात्री करा.

आता अनेक कंपन्या हे मान्य करू लागल्या आहेत की महिलांच्या कारकीर्दीच्या प्रगतीसाठी डिजिटल प्लॅटफॉर्मशी जुळवून घेण्याची भरपूर क्षमता आहे. व्यावसायिक प्रगतीच्या दृष्टीने डिजिटल प्रशिक्षण महिलांना अधिक लवचिक आणि सहज उपलब्ध साधने प्रदान करू शकते. यामुळे लोकांना त्यांच्या स्वतःच्या वैयक्तिक मार्गांनी आणि त्यांच्या स्वतःच्या निवडीच्या वेळी शिकण्याच्या संधी वाढतात. ज्या स्त्रियांवर अनेक जबाबदाऱ्या आहेत त्यांच्यासाठी हे आदर्श ठरू शकते. नेतृत्व आणि आत्मविश्वास यासारख्या प्रमुख क्षेत्रांवर लक्ष केंद्रित करून, हे प्रशिक्षण मॉड्यूल्स महिलांना कामाच्या ठिकाणच्या आव्हानांचा प्रभावीपणे सामना करण्यास मदत करतात. याव्यतिरिक्त, हे मॉड्यूल त्यांना प्रशिक्षक आणि त्यांच्या समवयस्कांच्या जागतिक जाळ्याशी जोडते, ज्यामुळे त्यांना अमूल्य मदत मिळते तसेच त्यांचा व्यावसायिक दृष्टीकोन विस्तृत होतो. हा दृष्टीकोन भौगोलिक अडथळे दूर करतो आणि नवीन संधी आणि दिशानिर्देशांचा मार्ग मोकळा करतो.

डिजिटल क्रांतीमुळे महिलांच्या आर्थिक सहभागासाठी नव्या संधी खुल्या झाल्या आहेत. यामुळे त्यांना जागतिक बाजारपेठा, दुरून काम (Work From Home) आणि तंत्रज्ञान-चालित क्षेत्रांमध्ये प्रवेश मिळतो.

डिजिटल क्रांतीमुळे महिलांच्या आर्थिक सहभागासाठी नव्या संधी खुल्या झाल्या आहेत. यामुळे त्यांना जागतिक बाजारपेठा, दुरून काम (Work From Home)  आणि तंत्रज्ञान-चालित क्षेत्रांमध्ये प्रवेश मिळतो. तथापि, महिलांचा खरा सहभाग सुनिश्चित करण्यासाठी, हा विकास लिंग संवेदनशील धोरणांद्वारे केला गेला पाहिजे. अशा धोरणांनी डिजिटल लिंगभेद, ऑनलाइन शोषण आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रातील महिलांचा कमी सहभाग या समस्यांचे निराकरण केले पाहिजे, जेणेकरून त्यांना डिजिटल शिक्षणासाठी समान प्रवेश आणि संसाधने मिळू शकतील. याव्यतिरिक्त, या धोरणांनी ऑनलाइन सुरक्षित कामकाजाचे वातावरण निर्माण केले पाहिजे, तंत्रज्ञानामध्ये महिलांच्या नेतृत्वाला प्रोत्साहन दिले पाहिजे आणि कार्य-जीवन संतुलन यासारख्या अद्वितीय आव्हानांचा सामना केला पाहिजे. अशा केंद्रीकृत धोरणांमुळे डिजिटल प्रगतीद्वारे लैंगिक समानतेला चालना मिळू शकते आणि अर्थव्यवस्थेत महिलांचा सक्रिय सहभाग सक्षम होऊ शकतो.

---

नघमा मुल्ला या एडेलगिव्ह फाऊंडेशनच्या मुख्य कार्यकारी अधिकारी आणि फाउंडेशनच्या संचालक मंडळाच्या सदस्या आहेत.

• Gender
• GENDER ISSUES
• Artificial Intelligence
• India
• AI Biases
• AI career growth
• automation
• Digital transformation
• diversity
• economic equality
• Gender bias
• gender challenges
• inclusive policies
• Leadership
• pandemic
• skill development
• Skills gap
• success
• Technology
• women entrepreneurs

The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.