विजेच्या किरकोळ क्षेत्रातील स्पर्धा आणि निवडीचे स्वातंत्र्य

भारतातील वीज ग्राहकांसाठी वीज दुरुस्ती विधेयक (EA 2014) (अद्याप कायदा बनलेला) मधील सर्वात आकर्षक प्रस्तावांपैकी एक म्हणजे वीज खरेदीमध्ये ग्राहकांची निवड लागू करण्याचा प्रस्ताव आहे. ग्राहकांचा असा अंदाज आहे की यामुळे त्यांना राज्य-नियंत्रित वितरण कंपन्यांकडून (डिस्कॉम) खाजगी वीज पुरवठादारांकडे स्विच करण्याची सहज परवानगी मिळेल. जसे की जितक्या सहजतेने ते मोबाइल दूरसंचार पुरवठादार करतात.  मुख्यत्वे करून विविध दूरसंचार सेवा प्रदात्यांनी ऑफर केलेल्या आर्थिक मूल्याच्या प्रस्तावावर आधारित हा बदल असतो. सरकार आणि वीज नियामकांसाठी विजेच्या तरतुदीसाठी स्पर्धा निर्माण केल्याने अल्पावधीत विजेचे दर कमी होण्याची शक्यता आहे. याव्यतिरिक्त स्पर्धा सुरू केल्याने ग्राहकांना नवीन मूल्यवर्धित सेवा प्रदान करण्यासाठी एक प्रकारे प्रोत्साहन देखील मिळू शकते. तथापि, वायरलेस टेलिकम्युनिकेशन क्षेत्राप्रमाणे भारतातील विजेच्या किरकोळ क्षेत्रातील स्पर्धा सुरू करणे तितके सोपे नसण्याची शक्यता आहे, कारण विजेच्या अद्वितीय वैशिष्ट्यांमुळे पुरवठा आणि मागणी यांचा रिअल-टाइम जुळणी आवश्यक आहे. याशिवाय रिअल-टाइम म्यूट केला जाईल कारण बहुतेक डिस्कॉम्स त्यांची बहुतेक वीज दीर्घ-मुदतीच्या कराराच्या आधारावर खरेदी करतात जे विजेचे तात्पुरते आणि अवकाशीय मूल्य प्रतिबिंबित करणाऱ्या घाऊक वीज बाजारातून खरेदी करतात. वीज वापरामध्ये ग्राहकांकडून अपेक्षित वर्तणुकीतील बदल तांत्रिक इनपुटच्या हस्तक्षेपाशिवाय अपेक्षेप्रमाणे होऊ शकत नाहीत. जर ग्राहक पुरवठादार बदलण्यास तयार नसतील, तर नियंत्रणमुक्त किरकोळ वीज बाजार इच्छेनुसार होणार नाहीत.

विद्युत मार्केटमधील स्पर्धा

घाऊक आणि किरकोळ स्तरावर स्पर्धा असलेल्या परिपक्व वीज बाजारपेठांमध्ये विद्यमान मक्तेदारी (ज्या मध्ये वितरण नेटवर्कचे मालक देखील आहेत) व्यतिरिक्त इतर वितरण कंपन्या ग्राहकांच्या लोड प्रोफाइलच्या आधारे वीजेसाठी घाऊक बाजारातून वीज खरेदी करू शकतात. प्रभावीपणे वितरण कंपनी वीज भार प्रोफाइलसाठी सरासरी घाऊक किंमत देते जी ग्राहक वर्गाचे प्रतिनिधी करणारी आहे. ग्राहकाची वास्तविक पद्धत आणि वास्तविक भौतिक वापर याबरोबरच विजेची वास्तविक घाऊक किंमत यांच्यातील संबंध विचारात न घेता.

तथापि, जर ग्राहक निवडीच्या प्रक्रियेमध्ये सक्रियपणे सहभागी झाले नाहीत, तर ते प्रौढ बाजारपेठेतही किरकोळ निवडीचे फायदे कमी करू शकतात. पर्यायी पुरवठादार कमी किंमती देऊ करत असले तरीही किरकोळ निवडीची सवय नसलेली कुटुंबे पर्याय म्हणून याचा वापरू शकत नाहीत. काही कुटुंबे सक्रियपणे विजेच्या किमतींबद्दल माहिती घेऊ शकत नाहीत आणि काही घरे प्रस्थापित मक्तेदारी पुरवठादाराच्या ब्रँड नावाशी देखील जोडलेली असू शकतात. घर्षणाचे हे स्त्रोत किरकोळ निवडीतून ग्राहकांचा नफा कमी करू शकतात.

प्रभावीपणे वितरण कंपनी वीज भार प्रोफाइलसाठी सरासरी घाऊक किंमत देते जी ग्राहक वर्गाचे प्रतिनिधी असते, ग्राहकाची वास्तविक पद्धत आणि वास्तविक भौतिक वापर, विजेची वास्तविक घाऊक किंमत यांच्यातील संबंध विचारात न घेता.

पाश्चात्य वीज बाजारातील अशी अनेक उदाहरणे आहेत, जी वीज खरेदीमध्ये पसंतीची शक्ती वापरण्यात ग्राहकांचे प्रामुख्याने प्राधान्य दर्शवतात. न्यूझीलंड, यूएस, यूके, नॉर्वे, स्वीडन आणि ऑस्ट्रेलियाने 1980 च्या दशकात वीज बाजारात सुधारणा सुरू केल्या आहेत. या सुधारणांचे उद्दिष्ट एक कार्यक्षम आणि स्पर्धात्मक वीज क्षेत्रासह मक्तेदारी बदलण्याचे होते. परंतु यश मर्यादित होते. विशेषत: किरकोळ वीज क्षेत्रात, ज्या ठिकाणी बहुतेक ग्राहक पुरवठादार बदलण्यास नाखूष होते.

नॉर्वे आणि यूके ज्यांनी वीज सुधारणांचा प्रारंभी स्वीकार केला होता त्यांचा विस्तृत अभ्यास केला गेला आहे. बहुतेक अभ्यासांनी किरकोळ बाजाराच्या स्पर्धात्मक स्वरूपाबद्दल चिंता व्यक्त केली आहे. सक्रिय ग्राहक सहभाग आणि किरकोळ बाजार एकाग्रतेच्या अभावाशी संबंधित समस्या ओळखल्या आहेत. यूकेच्या परिपक्व आणि पारदर्शक किरकोळ बाजारात ग्राहकांनी बऱ्याचदा सर्वोत्कृष्ट निवडी केल्या आणि अधिक महाग करारांवर स्विच केले दिसते. ब्रिटीश नियामक Ofgem ने 2011 मध्ये निरीक्षण केले की बाजाराची स्पर्धात्मकता अनेक परिमाणांमध्ये खालावली आहे आणि स्विचिंग दर मोठ्या प्रमाणात घसरले आहेत. या परिणामाचे श्रेय ब्रिटीश नियामकाच्या अत्यंत प्रतिबंधात्मक किंमतींच्या हस्तक्षेपांना दिले जाते.

नॉर्वेजियन किरकोळ बाजारात कमी मार्क-अप आणि सक्रिय ग्राहकांसह अतिशय स्पर्धात्मक बाजार विभागाचे सहअस्तित्व आणि एक मक्तेदारी बाजार विभाग जेथे पुरवठादार ग्राहकांच्या निष्क्रियतेचे शोषण करू शकतात. दोन्ही बाजारांमध्ये शीर्ष तीन वीज किरकोळ विक्रेत्यांचा बाजारातील हिस्सा 70 टक्के किंवा त्याहून अधिक होता. तथापि, कराराचा कालावधी, अतिरिक्त सेवा आणि टिकाऊपणामध्ये उत्पादनातील नावीन्य दिसून आले आहे. मुख्य निष्कर्ष असा होता की स्पर्धात्मक आणि कार्यक्षम किरकोळ बाजाराच्या दिशेने होणारे संक्रमण वैयक्तिक सुप्रसिद्ध एचच्या क्षमतेवर आणि इच्छेवर अवलंबून होते. सक्रियपणे शोधण्यासाठी आणि त्यांच्या गरजा पूर्ण करणारे करार दर्शविण्यात आले आहेत.

न्यूझीलंडने 1998 मध्ये किरकोळ स्पर्धा सुरू केली. ग्राहकांची निवड क्षमता वाढवणे, नवनिर्मितीला प्रोत्साहन देणे आणि शेवटी शुल्क आकारले जातील त्यापेक्षा कमी किमतीचा वापर करणे हा मुख्य उद्देश होता. 2009 मध्ये वीज बाजाराच्या कामगिरीच्या मंत्रिस्तरीय पुनरावलोकनात असे आढळून आले की किरकोळ विक्रेत्यांद्वारे गैर-स्पर्धात्मक वर्तन रोखण्यासाठी ग्राहक स्विचिंग दर अपुरे आहेत. दुसरीकडे किरकोळ स्पर्धेचे पूर्ण फायदे लक्षात आले नाहीत, विशेषतः घरगुती ग्राहकांसाठी. असे दिसून आले की बहुतेक वीज ग्राहक स्वस्त स्पर्धक उपलब्ध असतानाही त्यांच्या डीफॉल्ट किरकोळ विक्रेत्यांसोबत राहण्याची प्रवृत्ती दर्शवत असतात. स्विचिंग वेबसाइट्सच्या निर्मितीसह स्विचिंग जाहिराती आयोजित केल्या गेल्या. ज्याने किंमतींची तुलना करून आणि ग्राहकांना स्वस्त उपलब्ध पुरवठादाराकडे स्विच करण्याची परवानगी देऊन वन-स्टॉप-शॉप म्हणून काम केले. परंतु बऱ्याच क्षेत्रांमध्ये स्विचिंग दर वाढवण्यामध्ये वेबसाइट्स आणि त्यांची व्यापक प्रसिद्धी अप्रभावी ठरलेली दिसत आहे. अगदी वेगाने वाढणाऱ्या किरकोळ किमतींच्या काळातही, जेव्हा भरीव संभाव्य बचत उपलब्ध होती. निवासी ग्राहकांना 1985-2010 या कालावधीत झपाट्याने वाढत्या किमतींचा सामना करावा लागला होता. तरीही किरकोळ बाजारात मोठ्या प्रमाणात तफावत आणि नवीन पुरवठादारांच्या प्रवेशानंतरही बहुतांश ग्राहकांनी स्विच केले नाही. तुलनेने कमी स्विचिंग दरांमुळे विद्यमान किरकोळ विक्रेत्या पुरवठादारावर अपुरी शिस्त निर्माण झाली ज्यामुळे किमती वाढल्याचे समोर आले आहे.

स्विचिंग वेबसाइट्सच्या निर्मितीसह स्विचिंग जाहिराती आयोजित केल्या गेल्या. ज्याने किंमतींची तुलना करून आणि ग्राहकांना स्वस्त उपलब्ध पुरवठादाराकडे स्विच करण्याची परवानगी देऊन वन-स्टॉप-शॉप म्हणून काम केले.

2002 मध्ये टेक्सासमधील निवासी वीज ग्राहकांना त्यांचा किरकोळ प्रदाता निवडण्याची परवानगी देण्यात आली. सुरुवातीला सर्व घरे मुलभूतरित्या पदाधिकाऱ्यांना नियुक्त केलेली होती. त्यानंतरच्या प्रत्येक महिन्यात घरांना अनेक नवीन वीज विक्रेत्यांपैकी एकाकडे जाण्याचा पर्याय होता. विद्यमान वीज किरकोळ विक्रेत्याची किंमत नवीन प्रवेशकर्त्यांपेक्षा सातत्याने जास्त असली तरी, बहुतेक घरांनी पर्यायी पुरवठादारांकडे स्विच केले नाही. जर घरांनी कमी किंमती देऊ करणाऱ्या पुरवठादारांकडे स्विच केले असते, तर त्यांनी त्यांच्या विजेवरील खर्चाच्या सुमारे 8 टक्के बचत केली असती. स्पर्धा सुरू झाल्यानंतर चार वर्षांनी विद्यमान पुरवठादारांचा बाजारातील हिस्सा 60 टक्क्यांहून अधिक होता.

भारतासाठी आव्हाने कोणती

भारतातील बहुतेक भागांमध्ये ग्राहक पारंपारिक विद्युत मीटरला जोडलेले आहेत. हे मीटर एक किंवा दोन महिन्यातून एकदा वाचले जातात. ग्राहक प्रति-किलोवॅट-तास (kWh) दर देतात जे त्यांच्या वीज वापराच्या वास्तविक वेळेपेक्षा स्वतंत्र असतात. बहुतेक क्षेत्रांमध्ये डिस्कॉम ही विजेची मक्तेदारी वितरक आहे.  डिस्कॉम दीर्घकालीन वीज खरेदी करारांवर (पीपीए) वीज खरेदी करते. डिस्कॉम वैयक्तिक ग्राहकांच्या वास्तविक उपभोग प्रोफाइलचे मोजमाप करत नाही तर दिलेल्या प्रदेशातील सर्व ग्राहकांचे एकूण उपभोग प्रोफाइल मोजते. ही माहिती डिस्कॉमद्वारे वीज खरेदीचे निर्णय घेण्यासाठी वापरली जाते. ग्राहक पारंपारिक वीज मीटरवर असल्याने, पीक आणि ऑफ-पीक वेळेत वापर समायोजित करण्यासाठी कोणतेही प्रोत्साहन नाही, कारण केवळ एक किंवा दोन महिन्यांतील एकूण वापर नोंदविला जातो. प्रभावीपणे डिस्कॉम किंवा ग्राहक वेगवेगळ्या वेळी विजेच्या मूल्याच्या आधारावर वीज खरेदीचे निर्णय घेत नाहीत. पीक आणि ऑफ-पीक अवर्स दरम्यान वापर पसरवण्यापेक्षा वीज अधिक मौल्यवान असताना मुख्यतः पीक अवर्स वापरताना ग्राहक अधिक पैसे देत नाही. परिणामी, मागणी शिखरावर असताना (संध्याकाळी उशिरा) ग्राहक खूप जास्त वीज वापरतो. किरकोळ स्पर्धेशिवायही, ग्राहक त्यांचा विजेचा खर्च कमी करण्यासाठी काही विजेचा वापर ऑफ-पीक वेळेत करू शकतात, जर विजेची किंमत मूल्यानुसार असेल (पीक अवर्समध्ये अधिक आणि कमी ऑफ-पीक अवर्समध्ये). यामुळे डिस्कॉम्सचा एकूण खर्च कमी होईल आणि ग्राहकांना कमी किमतीचा फायदा होईल. तथापि, प्रस्तावित केल्याप्रमाणे भारतामध्ये किरकोळ स्पर्धा वेळे आधीच सुरू झाल्यास लहान किरकोळ ग्राहक (घरगुती) मोठ्या प्रमाणावर पुरवठादार बदलण्याची शक्यता नाही, कारण व्यवहार खर्च (वेळ आणि मेहनत) फायद्यांच्या तुलनेत जास्त असण्याची शक्यता आहे. भारताच्या संदर्भामध्ये किरकोळ वीज विक्रीमध्ये स्पर्धा सुरू केली तर घाऊक बाजारात स्पर्धा निर्माण होऊ शकते. बऱ्याच परिपक्व बाजारपेठांमध्ये मात्र ही परिस्थिती उलट दिसते. 

Source: European Union Agency for Cooperation of Energy Regulators; Note: only countries with switching rates above 10 percent are shown

• Energy
• Energy Security
• Energy Access
• Energy Efficiency
• India
• Consumer behavior
• Consumer choice
• Consumer reluctance
• Electricity market reforms
• Market concentration
• Pricing strategies
• Retail electricity competition
• Switching rates
• Technological intervention
• Transaction costs
• Wholesale market dynamics

The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.