हवामान बदलाला तोंड देऊ शकणारी शेती वाढवायची असेल तर बिग डेटा खूप उपयुक्त ठरेल. पारंपारिक ज्ञान आणि समाजाभिमुख संशोधनासोबत बिग डेटा वापरून सर्वांसाठी फायदेशीर अशा टिकाऊ शेतीच्या रणनीती आपण तयार करू शकतो.
.png)
हा लेख जागतिक लोकसंख्या दिन 2024 या मालिकेचा भाग आहे.
हवामान बदलाशी झुंजण्यासाठी बिग डेटा (Big Data) आता महत्वाचा बनला आहे. वेगवेगळ्या स्त्रोतांकडून मिळणारा भरपूर डेटा म्हणजेच बिग डेटा. संगणक आणि इंटरनेटमुळे डेटा हाताळणे आता शक्य झाले आहे. त्यामुळे हवामान बदलामुळे होणाऱ्या समस्या समजून घेण्यासाठी आणि त्यावर उपाय शोधण्यासाठी संशोधकांना मदत होते. विकासाच्या क्षेत्रात काम करणाऱ्यांसाठी बिग डेटा खूप उपयुक्त आहे. या डेटाच्या आधारे ते हवामान बदलांचा शेतीवर होणारा परिणाम आणि पर्यावरणावर होणारा परिणाम अचूकपणे समजू शकतात. त्यामुळे हवामान बदलांमुळे येणाऱ्या संकटांवर मात करण्यासाठी ते चांगल्या रणनीती तयार करू शकतात.
बिग प्रमाणातील डेटा खरोखर उपयोगाचा असल्याचं आता स्पष्ट झालं आहे. म्हणूनच, हवामान बदलाशी लढण्यासाठी गेल्या काही वर्षांत डेटाचा भर, आधुनिक गणिताची सूत्र यांचा एकत्र वापर केला जातोय. उदाहरणार्थ, हवामान कधी कसं राहील याचा अंदाज आणि हवामानाची नक्कल यामध्ये जास्तीत जास्त अचूकता आणण्यासाठी बिग प्रमाणात डेटाचा वापर केला जातो. याशिवाय, डेटाचं विश्लेषण करून जंगलात लागणारी आग आणि नैसर्गिक आपत्ती कधी येईल यांचा अंदाज लावणे शक्य आहे.
बिग डेटा खरोखर उपयोगी असल्याचं आता स्पष्ट झालं आहे. म्हणूनच, हवामान बदलाशी लढण्यासाठी गेल्या काही वर्षांत प्रगत संगणन आणि अल्गोरिदमसह बिग डेटाचा एकत्र वापर केला जातोय.
तरीही, या आधुनिक तंत्रज्ञानाची प्रगती असूनही, हवामान बदलांच्या विरोधात लढण्यासाठी फक्त बिग डेटा पुरेसा नाही. हे विशेषत: ग्लोबल साउथच्या संदर्भात खरे आहे. तिथे हवामान बदलाचा सर्वाधिक फटका बसणाऱ्या लोकांची संख्या जास्त आहे. पण हवामानाच्या बदलांना तोंड देण्याची, त्यांची पूर्वकल्पना करण्याची आणि त्यावर उपाय करण्याची तयारी मात्र त्यांच्याकडे कमी आहे. अशा समुदायांमध्ये शेतकरी, जनावरांचे पालन करणारे लोक, मच्छिमार, जंगलात राहणारे लोक आणि खराब किंवा कठीण परिस्थितींमध्ये राहणाऱ्या शहरवासियांचा समावेश आहे. या समुदायांना बिग प्रमाणातील डेटाचा वापर करून खूप फायदा होऊ शकतो, पण त्यांना देखील काही वेगळ्या अडथळ्यांना आणि आव्हानांना सामोरे जावे लागते.
हवामान बदलाच्या अनेक अडचणींवर चांगल्या प्रकारे मात करण्यासाठी आपले सर्व प्रयत्न लोकांवर आणि समाजावर केंद्रित करणे गरजेचे आहे. त्यांचं ज्ञान, आत्तापर्यंतचे अनुभव आणि गरजा यांचा समावेश करूनच टिकाऊ विकासाच्या रणनीती आणि आधुनिक शोधांच्या मदतीने टिकाऊपणा वाढवणे आवश्यक आहे.
हवामान बदलाचा सर्वाधिक फटका दक्षिण गोलार्धातील देश भोगतात. त्यामुळे अतिशय हवामान घटना कधी येतील याचा अंदाज लावणे आणि त्यांच्यासाठी तयारी करणे या देशांसाठी खूप महत्वाचे आहे. बिग डेटाचा सर्वात फायदेशीर उपयोग म्हणजे दक्षिण गोलार्धातील देशांच्या अंदाज लावण्याच्या क्षमतेत सुधारणा होणे. उपग्रह प्रतिमा, सेन्सर नेटवर्क आणि हवामानाचा इतिहास यांसारख्या विविध स्रोतांकडून मिळणारा डेटा एकत्र करून बिग डेटा हवामानाचा अंदाज आणि हवामान मॉडेल्सची अचूकता वाढवते. यामुळे पूर, दुष्काळ आणि वादळ यासारख्या तीव्र हवामान घटनांचा अचूक अंदाज लावता येतो. त्यामुळे लोकांना वेळीच इशारा मिळतो आणि ते प्रतिबंधात्मक उपाय करू शकतात. उदाहरणार्थ, भारतात बिग डेटाचे विश्लेषण करून शेतकऱ्यांना सविस्तर हवामान अंदाज आणि शेतीविषयक सल्ला दिला जातो. यामुळे त्यांना पेरणी आणि कापणी यांच्याबाबत चांगले निर्णय घेता येतात. त्यामुळे पीक नुकसान कमी होते आणि अन्नधान सुरक्षा वाढते.
त्याचप्रमाणे, हवामान बदलांशी लढण्यासाठी दक्षिण गोलार्धातील धोरणकर्त्यांना चांगल्या रणनीती आखण्यासाठी बिग डेटा मदत करते. पर्यावरणाचा डेटा विश्लेषण करून सरकार कमकुवत प्रदेश ओळखू शकतात आणि त्यानुसार साधनांचे अधिक प्रभावी वाटप करू शकतात. हा डेटावर आधारित दृष्टिकोन शहरी नियोजन आणि आपत्ती तयारीच्या रणनीतींना मार्गदर्शन करतो. त्यामुळे, केल्या जाणाऱ्या उपाययोजना योग्य आणि प्रभावी असतील याची खात्री होते.
त्याचप्रमाणे, हवामान बदलांशी लढण्यासाठी दक्षिण गोलार्धातील धोरणकर्त्यांना चांगल्या रणनीती आखण्यासाठी बिग डेटा मदत करते. पर्यावरणाची डेटा विश्लेषण करून सरकार कमकुवत प्रदेश ओळखू शकतात आणि त्यानुसार साधनांचे अधिक प्रभावी वाटप करू शकतात.
मोबाईल तंत्रज्ञान आणि सोशल मीडियाचा वापर करून येणार्‍या हवामानाच्या घटना आणि आपत्तींबद्दल डेटा लोकांमध्ये जलद गतीने शेअर करणे आणि मिळवणे शक्य होते. त्यामुळे लोकांना आपत्तीचा सामना करण्यासाठी वेळेवर कृती करण्यास आणि संपूर्ण तयारी करण्यास मदत होते. या संवादातून मिळणारा डेटा हा मोठा आणि उपयुक्त ठरतो. या डेटामध्ये लोकांच्या अनुभवांचा आणि मतांचा समावेश असल्याने, आपत्ती व्यवस्थापनासाठी (तयारी, बचाव आणि पुनर्प्राप्ती) हा उपयुक्त स्रोत ठरतो.
ग्लोबल साउथमध्ये डेटाच्या गुणवत्तेचा आणि एकत्रीकरणाचा मोठा पेच आहे. अनेक प्रदेशांमध्ये संपूर्ण आणि अचूक पर्यावरणाचा डेटा गोळा करण्यासाठी लागणारी पायाभूत सुविधा नसते. वेगवेगळ्या स्त्रोतांकडून मिळणाऱ्या डेटाची गुणवत्ता वेगवेगळी असते, तसेच डेटा तुकड्यांत असल्याने विश्लेषण अविश्वसनीय ठरते आणि चुकीचे निर्णय घेण्याची शक्यता वाढते. या आव्हानावर मात करण्यासाठी बळकट डेटा संकलन आणि निरीक्षण प्रणाली विकसित करणे आवश्यक आहे. याशिवाय, उपग्रह, जमिनीवरील संवेदनशील यंत्रणा (ग्राउंड सेन्सर्स) आणि नागरिकांच्या अहवालांमधून मिळणाऱ्या विविध डेटाचे एकत्रित विश्लेषण करणे हे देखील गुंतागुंतीचे असते. यासाठी प्रगत तांत्रिक कौशल्य आणि संसाधनांची गरज असते, परंतु ग्लोबल साउथमधील अनेक प्रदेशांमध्ये ही कौशल्ये आणि संसाधने मर्यादित स्वरूपाची असतात.
ग्लोबल साउथमधील अनेक प्रदेशांमध्ये डेटाचे विश्लेषण करण्यासाठी आवश्यक असलेली उच्च क्षमतेची संगणन प्रणाली (कम्प्युटर सिस्टम्स) आणि अल्गोरिदम उपलब्ध नसतात. यामुळे या भागांना बिग डेटामधून पूर्ण लाभ मिळवणे कठीण जाते. या तांत्रिक दरीमुळे विश्लेषण हळूहळू आणि कमी अचूक होऊ शकते, यामुळे आपत्तीला तोंड देण्याच्या रणनीतींचा प्रभाव कमी होतो. स्थानिक स्तरावर प्रशिक्षण आणि तंत्रज्ञानावर गुंतवणूक करून ही मर्यादा दूर करणे आवश्यक आहे.
ग्लोबल साउथमधील अनेक असुरक्षित समुदाय, विशेषत: ज्यांची कागदपत्रे नाहीत किंवा ज्यांचा विकासाच्या प्रटयत्नांमध्ये समावेश केला जात नाही, असे "डेटाच्या आवाक्याबाहेर" राहतात. यामुळे बिग डेटा वापरणारी मॉडेल्स अस्तित्वात असलेल्या असमानतेत वाढ करू शकतात. हवामान बदलाचा सर्वाधिक फटका बसण्याची शक्यता असलेल्या या लोकांना आपत्तींना तोंड देण्यासाठी मदतीची नितांत गरज आहे. या "डेटाच्या आवाक्याबाहेर" असलेल्या समुदायांचा समावेश व्हावा यासाठी डेटाचे विश्लेषण करणारी प्रणाली समाजाच्या सर्व थरांवरच्या लोकांचा समावेश करणारी असावी. उदाहरणार्थ, दुष्काळाच्या काळात आधारसारख्या सार्वजनिक डेटा प्रणालीचा वापर करून लाखो लहान आणि सीमांत शेतकऱ्यांपर्यंत मदत पोहोचवता येते.
तथापि, समस्या केवळ असुरक्षित गटांचा समावेश करण्याचा नाही तर माहितीचा वापर त्यांच्या फायद्यासाठी केला जाईल, शोषण किंवा हानीसाठी नाही हे सुनिश्चित करण्याचा आहे. बिग डेटा वाढती तांत्रिक क्षमता लोकांचे स्वातंत्र्य हळूहळू हिरावून घेण्याचा आणि त्यांच्या खासगी गोपनीयतेवर अतिक्रमण करण्याचा धोका निर्माण करते. डेटा गोळा करताना आक्रमक पद्धतींचा वापर केल्याने लोकांचा डेटावर आणि डेटा संकलनाच्या पद्धतींबद्दलचा विश्वास कमी होऊ शकतो. एखाद्या समाजाला आपत्तींना तग धरण्यासाठी लोकांमधील परस्पर विश्वास हा महत्त्वाचा आधारस्तंभ आहे. त्यामुळे, डेटा संकलनाच्या पद्धती नैतिक तत्वांचे पालन करत असाव्यात आणि लोकांची खासगी गोपनीयता राखली जावी, याची खात्री करणे अत्यंत आवश्यक आहे.
समुदायांची आपत्तींना तग धरण्याची क्षमता वाढवण्यासाठी प्रभावी रणनीती आखणे आवश्यक आहे. यासाठी त्या समुदायांचा सामाजिक, सांस्कृतिक आणि आर्थिक संदर्भ समजून घेणे अत्यंत महत्वाचे आहे. लोकांची आपत्ती असुरक्षितता आणि तग धरण्याची क्षमता कशी प्रभावित होते ते समजण्यासाठी सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक घटकांचा अभ्यास केला जातो. या अभ्यासाच्या आधारे तयार केलेल्या रणनीती केवळ तांत्रिक दृष्ट्या बळकट नसून, त्या समाजातील लोकांसाठी न्याय्य आणि समान असतील याचीही खात्री केली जाते. बिग डेटाचा वापर या रणनीती राबवण्यासाठी केला जातो, त्या नियंत्रित करण्यासाठी नाही. ज्या समुदायांसाठी या रणनीती आहेत त्यांच्या विशिष्ट गरजा आणि परिस्थितीनुसार त्या तयार करणे आवश्यक आहे.
बिग डेटा आपत्तीना तग धरण्याची क्षमता वाढवण्यासाठी उपयुक्त असला तरी, ते एकमेव उत्तर नाही. डेटाची गुणवत्ता, संगणन शक्ती, नैतिक मुद्दे आणि डेटामध्ये न आलेले समुदाय यांच्या आव्हानांमुळे सर्वंकष दृष्टीकोन आवश्यक आहे. आपत्तींसमोर तग धरण्याच्या उपाययोजनांमध्ये लोकांचा आणि समुदायांचा विचार प्रथम करुन त्यांचे ज्ञान, अनुभव आणि गरजा यांचा समावेश करणे आवश्यक आहे.
बिग डेटा, पारंपारिक ज्ञान, स्थानिक तज्ज्ञता आणि सामाजिक संशोधनासोबत एकत्र केल्याने आपत्तींसमोर तग धरण्यासाठी सखोल आणि सर्वांना सामावून घेणारी रणनीती तयार करता येते. लोकांशी संवाद साधून त्यांना सक्षम करणे, विश्वास उभारणी करणे आणि डेटा गोळा करताना नैतिकता जपणे हे तग धरण्यासाठी अत्यंत महत्वाचे आहे. शेवटी, समाजाची आपत्तींसमोर तग धरण्याची क्षमता त्याच्या एकजूटतेवर आणि बळकटपणावर अवलंबून असते. हवामान बदलाच्या आव्हानांना सामोरे जाताना लोकांना केंद्रस्थानी ठेवून आपण अधिक तग धरणारे आणि सर्वांसाठी समानतेवर आधारित भविष्य घडवू शकतो.
विक्रम माथूर हे ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशनचे वरिष्ठ फेलो आहेत.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
Vikrom Mathur is Senior Fellow at ORF. Vikrom curates research at ORF’s Centre for New Economic Diplomacy (CNED). He also guides and mentors researchers at CNED. ...
Read More +
PREV
