विकसित होत असलेल्या जागतिक आर्थिक परिदृश्यात नेव्हिगेट करत असताना BRICS त्याचा व्यापार, गुंतवणूक आणि वित्त प्रगती एक परिवर्तनकारी शक्ती म्हणून त्याचे महत्त्व अधोरेखित करत आहे.
सध्याच्या जागतिक आर्थिक परिदृश्यात बहुपक्षीय संस्थांच्या वाटचालीत महत्त्वपूर्ण बदल होत आहेत. ब्रिक्स युती ही या परिवर्तनातील महत्त्वाची भूमिका बजावत आहे. BRICS मधील व्यापार, गुंतवणूक आणि वित्त या क्षेत्रांचा शोध घेत असताना, आम्ही स्वतःला सतत विकसित होत असलेल्या भौगोलिक-आर्थिक आणि भू-राजकीय प्रतिमानाच्या गुंतागुंतीकडे नेव्हिगेट करताना पाहत आलो आहोत.
2000 च्या दशकाच्या सुरुवातीस BRICS उपक्रमाचा उगम झाल्याचे आपण पाहू शकतो. जेव्हा ब्राझील, रशिया, भारत आणि चीन यांनी BRIC म्हणून ओळखले जाणारे एक संघ तयार केले होते. तथापि, 2009 मध्ये दक्षिण आफ्रिकेच्या समावेशाने युती अधिक मजबूत केली. या सहकार्यामागील प्राथमिक प्रेरणा म्हणजे जागतिक आर्थिक परिदृश्याच्या बदलत्या गतीशीलतेला प्रतिसाद देणे होय. या मागील मुख्य प्रेरक शक्ती म्हणजे आंतरराष्ट्रीय वित्तीय संस्थांमध्ये लोकशाही आणि पारदर्शक निर्णय प्रक्रियेची मागणी प्रामुख्याने उदयोन्मुख आणि विकसनशील अर्थव्यवस्थांना अधिक प्रभावशालीपणे प्रतिसाद देण्यावर लक्ष केंद्रित करणे होय.
या सहकार्यामागील प्राथमिक प्रेरणा म्हणजे जागतिक आर्थिक परिदृश्याच्या बदलत्या गतीशीलतेला प्रतिसाद देणे होय.
जागतिक शासनाचे लोकशाहीकरण करण्याच्या स्पष्ट हेतूने प्रमुख बहुपक्षीय संस्थांमधील सुधारणांच्या कारणास्तव BRICS एक एकीकृत आणि उद्देशपूर्ण अस्तित्वात विकसित झाले आहे. 2013 मध्ये न्यू डेव्हलपमेंट बँक (NDB) ची स्थापना म्हणजे या मार्गातील एक महत्त्वाचा टप्पा म्हणावा लागेल. US$50 बिलियनच्या प्रारंभिक भांडवलाने संपन्न NDB ची संकल्पना विद्यमान वित्तीय संस्थांसाठी एक विश्वासार्ह पर्याय म्हणून करण्यात आली होती. जी समूहाची आव्हान आणि जागतिक आर्थिक परिदृश्य सुधारणे या संदर्भातील निश्चय कृती दर्शवते. शांघाय येथे मुख्यालय असलेल्या NDB ने त्याचे वितरण, उत्प्रेरक पायाभूत सुविधा आणि चार खंडांमध्ये शाश्वत विकासात लक्षणीय वाढ केली आहे. ब्रिक्स सदस्यांमध्ये प्रारंभिक सदस्यता घेतलेल्या भांडवलाचे समान वितरण सामूहिक कृतीची वचनबद्धता अधोरेखित करणारी आहे.
ब्रिक्समधील व्यापार आणि गुंतवणुकीच्या लँडस्केपचे परीक्षण केल्यास ब्रिक्सच्या व्यापक छत्रात भारत आणि चीन यांच्यातील आशादायक गतिशीलतेवर लक्ष केंद्रित करून, लक्षणीय प्रगतीची टेपेस्ट्री दिसून येते. भारत आणि चीन यांच्यातील द्विपक्षीय व्यापार 2022 मध्ये US$ 135.98 अब्ज डॉलरच्या ऐतिहासिक उच्चांकावर पोहोचला आहे. नवी दिल्लीने बीजिंगसोबत व्यापार तूट पाहिली आणि पहिल्यांदा US$ 100 अब्जचा टप्पा ओलांडला. चीनचा जीडीपी इतर ब्रिक्स राष्ट्रांच्या एकत्रित जीडीपीपेक्षा दुप्पट आहे, या गटात मध्यवर्ती भूमिका आहे. अमेरिकेच्या जागतिक सामर्थ्याचा मुकाबला करण्यासाठी आणि जागतिक प्रशासनासाठी बहुपक्षीय दृष्टिकोनाला चालना देण्यासाठी BRICS चा फायदा घेण्याचा प्रयत्न करतो आहे.
तथापि, BRICS देशांमधील विविधता सर्वसहमतीवर आधारित निर्णय घेण्यास आव्हान देणारी आहे, ही गुंतागुंत गटाच्या विस्तारामुळे वाढलेली आहे. भारताच्या झपाट्याने वाढणाऱ्या अर्थव्यवस्थेमुळे BRICS गटामध्ये लक्षणीय आर्थिक वाढ होत आहे. ज्यामुळे त्यांची सामूहिक आर्थिक ताकद आणि क्षमता वाढत आहे. ब्रिक्स राष्ट्रे एकत्रितपणे जागतिक भूभागाच्या अंदाजे 26 टक्के आणि जगभरातील लोकसंख्येच्या सुमारे 42 टक्के प्रतिनिधित्व करतात. व्यापाराच्या बाबतीत ब्रिक्स राष्ट्रांचा एकत्रितपणे जागतिक निर्यातीत 18 टक्के वाटा आहे. विशेष म्हणजे जागतिक निर्यातीतील त्यांचे योगदान वाढत आहे. BRICS सदस्य देशांमधील निर्यातीचा वाढीचा दर जागतिक सरासरीला मागे टाकत आहे. ब्रिक्स देशांतर्गत निर्यातीतील ही वाढ सूचित करते की BRICS देशांमधील आर्थिक सहकार्य अधिक दृढ केल्याने ठोस फायदे मिळतात आणि ब्लॉकमध्ये वाढीव गुंतवणूक वाढविण्यात महत्त्वाची भूमिका देखील बजावत आहे.
ब्रिक्स राष्ट्रे एकत्रितपणे जागतिक भूभागाच्या अंदाजे 26 टक्के आणि जगभरातील लोकसंख्येच्या सुमारे 42 टक्के प्रतिनिधित्व करतात.
BRICS राष्ट्रांनी त्यांच्या व्यापाराचे प्रमाण वाढवणे आणि अधिक भांडवली गुंतवणूक आकर्षित करणे या उद्देशाने इतर विकसनशील देशांशी एकात्मतेसाठी त्यांचा धोरणात्मक दृष्टिकोन स्वीकारला आहे. 2000 च्या दशकाच्या सुरुवातीपासून या BRICS देशांनी अनेक आयामांमध्ये त्यांचे आर्थिक सहकार्य आणि व्यापार संबंध मजबूत केले आहेत. त्यांच्या इंट्रा-ब्रिक्स इंटिग्रेशनमध्ये शुल्क सवलत, दर कपात आणि विविध वस्तू आणि सेवा क्षेत्रांमध्ये व्यापार सुलभीकरणासह मुक्त व्यापार करार आणि निर्यात-केंद्रित धोरणांचा समावेश आहे. या सक्रिय दृष्टिकोनामुळे लक्षणीय वाढ झाली आहे, व्यापाराचा विस्तार झाला आहे. आवक आणि जावक थेट विदेशी गुंतवणुकीत (FDI) वाढ झाली आहे, ज्यामुळे जागतिक अर्थव्यवस्थेमध्ये BRICS राष्ट्रे महत्त्वपूर्ण योगदानकर्ते म्हणून प्रस्थापित झाली आहेत.
आकृती 1: BRICS, 2001-2021, चक्रवाढ वार्षिक वाढीचा दर (US$ अब्ज आणि टक्के) आणि FDI चा प्रवाह.
UNCTAD च्या डेटानुसार BRICS राष्ट्रांमधील संचयी परकीय थेट गुंतवणूक (FDI) 2010 मध्ये US$ 27 अब्ज वरून US$ 2020 मध्ये US$ 167 अब्ज इतकी वाढली आहे. हा बदल एकत्रितपणे त्यांच्या एकूण FDI मालमत्तेच्या 1.3 टक्के ते 4.7 टक्के वाढ दर्शवितो. उल्लेखनीय बाब म्हणजे BRICS राष्ट्रांमध्ये FDI सर्वात महत्त्वपूर्ण योगदानकर्ता आणि प्राप्तकर्ता म्हणून चीनने प्रमुख भूमिका बजावली आहे. शिवाय ब्राझील आणि भारतानेही ब्रिक्सच्या सहकारी सदस्यांकडून मजबूत गुंतवणूकीचा विस्तार पाहिला आहे. याउलट रशियाने तुलनेने माफक वाढ अनुभवली आणि दक्षिण आफ्रिकेने त्याच्या इंट्रा-ब्रिक्स गुंतवणूक होल्डिंगमध्ये किंचित घट नोंदवली आहे.
जागतिक आणि प्रादेशिक पुरवठा साखळींची कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी व्यापार आणि गुंतवणूक सहकार्य मजबूत करण्याची गरज ब्रिक्स राष्ट्रांनी ओळखली आहे. त्यांनी उत्पादन आणि वाहतूक यांसारख्या गंभीर क्षेत्रांमध्ये गुंतवणूक वाढवण्यावर भर दिला आहे. कोविड-19 महामारीमुळे निर्माण झालेल्या आव्हानांमध्येही, गुंतवणुकीची ठिकाणे म्हणून ब्रिक्स राष्ट्रांचे आकर्षण वाढवण्याचे महत्त्व मान्य करून, आर्थिक आणि व्यापार समस्यांवरील ब्रिक्स संपर्क गटाने (CGETI) शाश्वत विकासासाठी अनुकूल वातावरण निर्माण करण्यासाठी अतिरिक्त उपाययोजना करण्याचे आवाहन केले आहे. यामध्ये पारदर्शकता सुधारण्यासाठी आणि राष्ट्रीय प्रशासकीय प्रक्रिया आणि पूर्वतयारी सुलभ करण्यासाठी पुढाकारांचा समावेश आहे.
जागतिक आणि प्रादेशिक पुरवठा साखळींची कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी व्यापार आणि गुंतवणूक सहकार्य मजबूत करण्याची गरज ब्रिक्स राष्ट्रांनी ओळखली आहे.
अलिकडच्या वर्षांत इंट्रा-ब्रिक्स गुंतवणुकीत वाढ झाली असली तरी, विशेषत: आंतर-प्रादेशिक व्यापाराचे महत्त्वपूर्ण प्रमाण लक्षात घेता, समूहामध्ये आणखी गुंतवणुकीसाठी अजून क्षमता असणे आवश्यक आहे. समूहातील आर्थिक सहकार्याचा विस्तार करण्यासाठी वर्धित गुंतवणूक सहकार्य हा एक महत्त्वाचा घटक बनण्याची क्षमता आहे. हे सहकार्य भांडवल निर्मिती वाढवून, तंत्रज्ञान हस्तांतरण सुलभ करून आणि रोजगाराच्या संधी निर्माण करून शाश्वत आणि सर्वसमावेशक देशांतर्गत आर्थिक विकासाला चालना देऊ शकते. याव्यतिरिक्त लवचिक आणि सुरक्षित सायबर नेटवर्क आणि धोरणे स्थापन करण्याची तातडीची गरज आहे, ज्यामुळे BRICS, शांघाय कोऑपरेशन ऑर्गनायझेशन (SCO) आणि युरेशियन इकॉनॉमिक युनियन (EEU) सदस्य राष्ट्रांमध्ये परस्पर संबंध सक्षम होतील. हे पाऊल वर्धित सहकार्य आणि सायबर सुरक्षा वाढविणारे आहे.
शेवटी BRICS विकसित होत असलेल्या जागतिक आर्थिक परिदृश्यात नेव्हिगेट करत असताना, त्याचा व्यापार, गुंतवणूक आणि वित्त प्रगती एक परिवर्तनकारी शक्ती म्हणून त्याचे महत्त्व अधोरेखित करणारी आहे. NDB ची स्थापना करणे आणि सदस्य राष्ट्रांमध्ये आर्थिक सहकार्य वाढवणे हे जागतिक प्रशासनाला पुन्हा आकार देण्याच्या वचनबद्धतेचे संकेत देणारे आहे. धोरणात्मक भागीदारी, आर्थिक वाढ आणि एकात्मतेसाठी सक्रिय दृष्टीकोन यासह BRICS हे केवळ एक संघटन नाही तर आंतरराष्ट्रीय आर्थिक संबंधांच्या भविष्यातील रूपरेषा तयार करणारी गतिशील संस्था आहे. जागतिक दक्षिण राष्ट्रांसाठी सर्वसमावेशक विकासाला उत्प्रेरित करण्याची संधी ब्रिक्सला सादर करून, अप्रयुक्त क्षमता आणि संभावना इशारे देणारे आहे.
सौम्या भौमिक ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशनमध्ये असोसिएट फेलो आहेत.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
Soumya Bhowmick is an Associate Fellow at the Centre for New Economic Diplomacy at the Observer Research Foundation. His research focuses on sustainable development and ...
Read More +
PREV
