नवीन पुरवठा साखळ्यांमध्ये लक्षणीय गुंतवणुकीची हमी देऊन आणि मध्य आशियाई देशांमधील गरिबीचा सामना करून, युरोपियन युनियन या प्रदेशाशी सुसंगत आणि परस्पर फायदेशीर भागीदारी निर्माण करू शकते.
रशिया-युक्रेन संघर्षाचा दुसरा वर्धापनदिन पार होत असताना, युरोपियन युनियन (ई. यू.) आणि मध्य आशियाई प्रजासत्ताकांना (सी. ए. आर.) वाढत्या भू-राजकीय आणि भू-आर्थिक अडचणींसह पुरवठा साखळीतील महत्त्वपूर्ण समस्येला सामोरे जावे लागत आहे. अशा अडचणींमुळे, दोन्ही प्रदेशांमधील शाश्वत वाहतूक संपर्कासाठी जानेवारी 2024 मध्ये ब्रुसेल्स येथे ग्लोबल गेटवे इन्व्हेस्टर्स फोरमचे आयोजन करण्यात आले होते. आंतरराष्ट्रीय आणि युरोपियन वित्तीय संस्थांच्या पाठिंब्याने, कनेक्टिव्हिटीसाठी 11 अब्ज अमेरिकन डॉलर्सचे वचन देतो, अशा प्रकारे विश्वासार्ह आंतरराष्ट्रीय कनेक्टिव्हिटीसाठी "महत्वाकांक्षी दृष्टी साकार करण्याच्या दिशेने एक महत्त्वपूर्ण पाऊल" चिन्हांकित करते.
Image 1: The proposed Trans-Caspian International Transport Corridor (TITR)
Source: Author’s own
हि फोरम ट्रान्स-कॅस्पियन इंटरनॅशनल ट्रान्सपोर्ट कॉरिडॉर (टी. आय. टी. आर.) किंवा मिडल कॉरिडॉरमध्ये अत्यंत आवश्यक गती प्रदान करतो, ज्याचा उद्देश युरोपला काळा समुद्र आणि कॉकेशस प्रदेशातून सी. ए. आर. शी जोडणे आहे. हा लेख प्रस्तावित मार्गिकेची धोरणात्मक आणि भू-आर्थिक उद्दिष्टे आणि चीनी आणि रशियन प्रभावाचा सामना करण्यासाठी ई. यू. आणि सी. ए. आर. एस. च्या प्रादेशिक धोरणात ती कशी महत्त्वाची भूमिका बजावते याचे विश्लेषण करतो.
2021 मध्ये सुरू झालेला ई. यू. चा ग्लोबल गेटवे हा आंतरराष्ट्रीय शाश्वत पायाभूत सुविधा आणि संपर्क उपक्रमासाठी एक धोरणात्मक पाऊल आहे. 2021 ते 2027 दरम्यान 450 अब्ज अमेरिकी डॉलर्सची तरतूद करून, ब्रुसेल्सचे उद्दिष्ट जागतिक प्रशासनाबद्दलच्या गोष्टींना आकार देणे आणि अनेक शक्ती असलेल्या जगात त्याचे आर्थिक आणि भू-राजकीय भविष्य सुरक्षित करणे हे आहे. या उपक्रमांतर्गत युरोपीय महासंघाने आफ्रिका, दक्षिण अमेरिका आणि मध्य आशियामध्ये प्रकल्प सुरू केले आहेत. ई. यू.-मध्य आशियाच्या अलीकडील ग्लोबल गेटवे इन्व्हेस्टर्स फोरमने टी. आय. टी. आर. आणि सी. ए. आर. च्या पायाभूत सुविधा अद्ययावत करण्यासाठी 11 अब्ज अमेरिकी डॉलर्सच्या गुंतवणुकीची घोषणा केली. या महत्त्वाकांक्षी गुंतवणूक शिखर परिषदेला युरोपियन आयोगाने केलेल्या सखोल अभ्यासाचा पाठिंबा आहे, ज्याला "युरोप आणि मध्य आशियामधील शाश्वत वाहतूक जोडणीवरील अभ्यास" असे योग्य नाव देण्यात आले आहे. या मार्गातील विद्यमान संरचनांमध्ये आवश्यक असलेल्या 33 पायाभूत सुविधांच्या उन्नतीकरणाच्या आराखड्यासह टी. आय. टी. आर. ची पूर्ण क्षमता दाखवण्यासाठी 20 अब्ज अमेरिकी डॉलर्सची आवश्यकता आहे, असे या अभ्यासात सुचवण्यात आले आहे.
ई. यू.-मध्य आशियाच्या अलीकडील ग्लोबल गेटवे इन्व्हेस्टर्स फोरमने टी. आय. टी. आर. आणि सी. ए. आर. च्या पायाभूत सुविधा अद्ययावत करण्यासाठी 11 अब्ज अमेरिकी डॉलर्सच्या गुंतवणुकीची घोषणा केली.
2014 मध्ये सुरू करण्यात आलेल्या टी. आय. टी. आर. मध्ये 4,250 किलोमीटरहून अधिक रेल्वे मार्ग आणि 500 किलोमीटरहून अधिक सागरी मार्गांचा समावेश आहे. 2017 मध्ये बाकू-त्बिलिसी-कार्स रेल्वे मार्ग उघडल्यानंतर, टीआयटीआर रशियाच्या नॉर्दर्न कॉरिडॉरपेक्षा 2,000 किमी लहान आहे, त्यामुळे तो अधिक किफायतशीर आणि मंजुरीच्या अनुपालनाच्या समस्यांसाठी एक आदर्श उपाय आहे. सागरी मार्गांद्वारे जवळजवळ एका महिन्याच्या तुलनेत या मार्गिकेमुळे युरोप आणि आशिया दरम्यानचा प्रवासाचा वेळ 15 दिवसांपर्यंत कमी होतो. अलिकडच्या वर्षांत टीआयटीआरची बरीच आशादायक वाढ झाली आहे, 2014 ते 2021 दरम्यान 49,000 मालगाड्या पार करत आहेत, ज्यात वार्षिक 92.7 टक्के वाढ झाली आहे. 2021 मध्ये, या मार्गाने 15,183 कंटेनर गाड्यांद्वारे 1.464 दशलक्ष 20 फूट समतुल्य युनिट्स मालवाहतूक केली-अनुक्रमे 22.4 टक्के आणि 29 टक्के वाढ झाली आणि 2022 मध्ये कंटेनर रहदारी आणखी 33 टक्क्यांनी वाढली. 2025 पर्यंत या मार्गाची क्षमता 10 दशलक्ष टनांपर्यंत वाढवण्याचा देशांचा प्रयत्न आहे आणि योग्य गुंतवणूक आणि धोरणे अंमलात आणली गेली तर 2030 पर्यंत हा मार्ग व्यापाराचे प्रमाण तिप्पट करू शकेल.
चीनच्या बेल्ट अँड रोड इनिशिएटिव्ह (बी. आर. आय.) च्या उलट, ई. यू. ला परिचालन कार्यक्षमता, आर्थिक स्पर्धात्मकता आणि प्रादेशिक एकात्मता वाढवण्यासाठी सर्व सी. ए. आर. मधील संपर्क वाढवला आहे. रशिया-युक्रेन युद्धाने युरोपची ऊर्जा सुरक्षा वाढवली आहे आणि खंड अजूनही रशियाच्या ऊर्जा आयातीच्या नुकसानीचा सामना करत आहे. 2022 मध्ये, युरोपियन युनियनने दक्षिण गॅस कॉरिडॉरद्वारे कॅस्पियन समुद्रातून गॅस खरेदी करण्यासाठी कॉकेशियन देशांशी करार केला आणि जरी रशियाच्या पुरवठ्याची जागा घेण्यासाठी पुरवठा पुरेसा नसला तरी तो धोरणात्मक मानला गेला. सीएआरच्या समृद्ध हायड्रोकार्बन साठ्यांपर्यंत पोहोचण्यासाठी गुंतवणुकीची धोरणात्मक अनिवार्यता देखील महत्त्वपूर्ण आहे. पाच सीएआरमध्ये 48 अब्ज बॅरल तेल आणि 292 ट्रिलियन क्यूबिक फूट नैसर्गिक वायूची सिद्ध आणि संभाव्य क्षमता आहे. हायड्रोकार्बन्सचा अधिक विश्वासार्ह पुरवठा मिळवण्यासाठी युरेशियाच्या मध्यभागी गुंतवणुकीला गती देण्यासाठी ब्रुसेल्सला त्याच्या अत्याधुनिक खाजगी क्षेत्राला समाविष्ट करण्याची गरज आहे .
सीएआरच्या समृद्ध हायड्रोकार्बन साठ्यांपर्यंत पोहोचण्यासाठी गुंतवणुकीची धोरणात्मक अनिवार्यता देखील महत्त्वपूर्ण आहे.
ई. यू. आणि सी. ए. आर. मधील वाढता संपर्क ही दोन्ही गटांसाठी एक फायदेशीर परिस्थिती आहे. युरोपीय महासंघाचे धोरण त्याच्या धोरणात्मक स्वायत्ततेला बळकटी देणे, त्याच्या पुरवठा साखळ्यांचे संरक्षण करणे (आणि वैविध्यपूर्ण करणे) आणि प्रदेशातील भौतिक संपर्क वाढवणे यावर आधारित आहे. सी. ए. आर. साठी, युक्रेनमधील रशियन आक्रमकतेमुळे त्यांना मॉस्कोवरील त्यांच्या सुरक्षा आणि आर्थिक अवलंबित्वाचा पुनर्विचार करण्यास भाग पाडले आहे. सी. ए. आर. ला आता मॉस्को त्यांच्या स्थिरतेला, सार्वभौमत्वाला आणि प्रादेशिक अखंडतेला धोका असल्याचे दिसते. त्याचप्रमाणे, स्वातंत्र्यानंतर, सी. ए. आर. ने ओळखले की चीनबरोबर वाढलेल्या सहभागामुळे अनेक संधी उपलब्ध झाल्या; तथापि, त्याच वेळी, या प्रदेशातील चिनी वर्चस्वाच्या प्रयत्नांमुळे अविश्वास निर्माण झाला आहे. उदाहरणार्थ, ताजिकिस्तान आणि किर्गिझस्तानमध्ये, जेथे त्यांचे अर्ध्याहून अधिक परकीय कर्ज बीजिंगचे आहे. कझाकस्तानचा एक्सपोजर जीडीपीच्या 6.5 टक्के इतका कमी आहे, उझबेकिस्तान आणि तुर्कमेनिस्तान अजूनही चीनला जीडीपीच्या अनुक्रमे 16 टक्के आणि 16.9 टक्के देणे बाकी आहे. जर ते कर्ज फेडण्यात अयशस्वी ठरले, तर चीनने आधीच किर्गिझस्तान आणि ताजिकिस्तानसारख्या गरीब देशांना बी. आर. आय. प्रकल्पांवर अधिक मालमत्ता नियंत्रणासाठी करारांमध्ये कलमे घालण्यास भाग पाडले आहे.
बी. आर. आय. अंतर्गत चिनी गुंतवणुकीत सी. ए. आर. मध्ये चिनी कामगारांचा मोठा ओघ दिसून आला आहे, ज्यामुळे सरकारी उदासीनता आणि चिनी उपस्थितीच्या विरोधात निषेध आणि हिंसक संघर्षांना चालना मिळाली. 2015 पासून, चीनच्या विरोधात, विशेषतः कझाकस्तान, किर्गिझस्तान आणि ताजिकिस्तानमध्ये 150 निदर्शने झाली आहेत आणि शिनजियांगमधील मुस्लिमांवरील दडपशाहीमुळे चीनविरोधी भावना वाढल्या आहेत. रशियाचे ठाम परराष्ट्र धोरण आणि चीनच्या वाढत्या प्रभावामुळे, सीएआर धोरणात्मक स्वायत्ततेसाठी आणि युरोप, दक्षिण आशिया आणि मध्यपूर्वेतील पर्यायी संपर्क प्रकल्पांचा शोध घेण्यासाठी वैविध्यपूर्ण भागीदारी शोधत आहेत.
बी. आर. आय. अंतर्गत चिनी गुंतवणुकीत सी. ए. आर. मध्ये चिनी कामगारांचा मोठा ओघ दिसून आला आहे, ज्यामुळे सरकारी उदासीनता आणि चिनी उपस्थितीच्या विरोधात निषेध आणि हिंसक संघर्षांना चालना मिळाली.
रशिया-युक्रेन संघर्षाच्या उद्रेकानंतर, युरोपियन युनियनने मध्य आशियाबरोबर आपले संबंध अधिक दृढ केले आहेत, ज्याचा पुरावा उच्च-स्तरीय भेटींच्या मालिकेतून मिळतो. युरोपियन युनियनचे उपाध्यक्ष जोसेप बोरेल यांनी ग्लोबल गेटवे इन्व्हेस्टर्स फोरम दरम्यान योग्यरित्या सांगितले की, "मध्य आशिया प्रदेश जागतिक स्तरावर एक प्रमुख खेळाडू बनत आहे". असे असले तरी, या प्रदेशाप्रती ई. यू. चे धोरण एका नवीन वास्तववादी अजेंड्याने प्रेरित आहे आणि बहुध्रुवीय जगात सी. ए. आर. च्या वाढत्या भूमिकेच्या मान्यतेचे प्रतिध्वनि आहे. सीएआर प्रादेशिक एकात्मतेला गांभीर्याने कसे घेतील, प्रादेशिक वाद सोडवतील आणि लोक-स्नेही घटनात्मक सुधारणांवर आधारित लवचिक राजकीय आणि आर्थिक प्रणाली कशी तयार करतील, अशा प्रकारे कायद्याचे राज्य सुधारेल आणि हळूहळू लोकशाहीकरण कसे होईल, हा प्रश्न कायम आहे. नवीन पुरवठा साखळ्यांमध्ये लक्षणीय गुंतवणुकीची हमी देऊन आणि मध्य आशियाई राष्ट्रांमधील गरिबीचा सामना करून, ई. यू. या प्रदेशाशी सुसंगत आणि परस्पर फायदेशीर भागीदारी निर्माण करू शकते.
एजाज वानी हे ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशनमध्ये स्ट्रॅटेजिक स्टडीज प्रोग्रामचे फेलो आहेत.
पृथ्वी गुप्ता हे ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशनमध्ये ज्युनियर फेलो आहेत.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
Ayjaz Wani (Phd) is a Fellow in the Strategic Studies Programme at ORF. Based out of Mumbai, he tracks China’s relations with Central Asia, Pakistan and ...
Read More +
Prithvi works as a Junior Fellow in the Strategic Studies Programme. His research primarily focuses on analysing the geoeconomic and strategic trends in international relations. ...
Read More +
PREV
