आर्मेनियामधील युद्ध: आर्मेनियन डायस्पोराची भूमिका

संपूर्ण इतिहासात, आर्मेनिया नेहमीच परकीय आक्रमणांच्या अधीन होते. आशिया आणि युरोपच्या क्रॉसरोडवर असल्याने, हा देश नेहमीच परस्परविरोधी हितसंबंधांच्या केंद्रस्थानी राहिला आहे त्यामुळे इतिहासात काही वेळा आपली स्वायत्तता गमावली आहे. अखेरीस, आर्मेनियन एकतर त्यांच्या मातृभूमीतून निर्वासित झाले किंवा चांगल्या भविष्यासाठी त्यांना स्थलांतर करावे लागले.

कालांतराने, विविध आर्मेनियन डायस्पोरिक समुदाय राज्यविहीन सामाजिक निर्मिती म्हणून उदयास आले; त्यांनी यजमान भूमीत त्यांची भाषा, धर्म आणि परंपरा जपण्यासाठी त्यांच्या जन्मभूमीच्या संबंधात त्यांच्या ओळखीचे अद्वितीय घटक विकसित केले. या संदर्भात, भारतातील आर्मेनियन व्यापार डायस्पोराने 18 व्या शतकाच्या सुरुवातीस प्रथम आर्मेनियन राजकीय पत्रिका छापून राष्ट्रनिर्मितीमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.

तथापि, 1991 मध्ये आर्मेनियाच्या स्वातंत्र्यानंतर आर्मेनियन डायस्पोरांचं मातृभूमीशी संबंध पुन्हा आकाराला आले. यामुळे पुन्हा संघर्षाचा काळ आणि आर्मेनिया आणि अझरबैजान यांच्यातील पहिले आर्टसख (नागॉर्नो काराबाग) युद्ध कोसळले. पूर्वीच्या सोव्हिएत युनियनचा. सोव्हिएत अझरबैजानच्या प्रदेशात आर्टसखचा समावेश तेथे राहणाऱ्या लोकांच्या इच्छेविरुद्ध स्वायत्त प्रदेश म्हणून करण्यात आला होता. हे पाहता आंतरराष्ट्रीय राजकारणात विविध डायस्पोरा समुदायांची भूमिका महत्त्वाची ठरली.

भारतातील आर्मेनियन व्यापार डायस्पोराने 18 व्या शतकाच्या सुरुवातीस प्रथम आर्मेनियन राजकीय पत्रिका छापून राष्ट्रनिर्मितीमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.

कालांतराने, राष्ट्र-राज्याच्या सुरक्षिततेसाठी आणि यजमान देशामध्ये त्यांच्या हितसंबंधांच्या संवर्धनासाठी डायस्पोरा-होम भूमी संबंधांमध्ये राजकीय आणि आर्थिक पैलू देखील प्रचलित होतात. काही सरकारांनी या समुदायांना त्यांच्या संबंधित यजमान देशांत संस्थात्मक पद्धतीने त्यांच्या हितसंबंधांचा प्रचार करण्यासाठी परवानगी दिली. या संदर्भात, असुरक्षित शांतता करार आणि प्रदेशातील अस्थिर परिस्थितीमध्ये पाश्चात्य देशांमध्ये स्थापन केलेल्या अर्मेनियन डायस्पोरिक समुदायांचे महत्त्व तपासले जाईल.

आर्मेनियन डायस्पोराच्या उदयास अनेक धक्का आणि खेचण्याचे घटक दिसले, परंतु ऑट्टोमन साम्राज्यातील नरसंहार हे आर्मेनियन डायस्पोराला ‘क्लासिक’, ‘बळी’ आणि ‘आर्किटाइपल’ मानले जाण्याचे एक मुख्य कारण होते. गैर-तुर्किक जातीय (जसे की आर्मेनियन आणि ग्रीक) च्या निर्वासन आणि सामूहिक हत्या, परिणामी तुर्क, कुर्द आणि इतरांसह मुस्लिमांची तुलनेने एकसंध लोकसंख्या निर्माण झाली. अशाप्रकारे, 19व्या शतकाच्या उत्तरार्धात आर्मेनियन लोकांच्या हत्याकांडामुळे 1915-16 दरम्यान ऑट्टोमन तुर्कांकडून सीरिया आणि पॅलेस्टाईनमध्ये जबरदस्तीने विस्थापन (1.75 दशलक्ष लोक) झाले. त्यानंतर अनेक आर्मेनियन लोक फ्रान्स आणि युनायटेड स्टेट्स (यूएस) सारख्या पाश्चात्य देशांमध्ये स्थलांतरित झाले. नरसंहाराने जगभरातील आर्मेनियन लोकांना चर्च, शाळा आणि इतर संस्था स्थापन करून त्यांची राष्ट्रीय ओळख जपण्यासाठी “संघर्ष” करण्यास भाग पाडले.

खरं तर, अर्मेनियन डायस्पोरिक ओळख निर्माण करताना घर आणि आपलेपणाची जाणीव प्रचलित झाली. जरी “घर” ची कल्पना संदिग्ध राहिली तरी, जसे की अनेकांनी ते ओट्टोमन साम्राज्यातील त्यांच्या हरवलेल्या मातृभूमीशी ओळखले, इतरांना त्यांच्या इतिहास आणि संस्कृतीसह आणि बाकीचे आर्मेनिया प्रजासत्ताक यांच्याशी ओळखले गेले, तरीही ते त्यांच्या मूळ राज्याशी एकता दर्शवतात. आव्हान त्यानंतर अनेक आर्मेनियन लोक फ्रान्स आणि युनायटेड स्टेट्स (यूएस) सारख्या पाश्चात्य देशांमध्ये स्थलांतरित झाले.

2020 मध्ये सुरू झालेले अलीकडील 44 दिवसांचे युद्ध युद्धाविषयी जागरुकता निर्माण करण्यात आणि बाधितांना मानवतावादी मदत पाठवण्यात जगभरातील आर्मेनियन डायस्पोरिक समुदायांनी बजावलेल्या महत्त्वपूर्ण भूमिकेची साक्ष देते. हे युद्ध कोविड साथीच्या रोगाशी जुळले आणि लोकांना एकत्र करणे दुप्पट कठीण झाले. जगभरातील आर्मेनियन डायस्पोरिक समुदायांनी सामान्य कारणासाठी मीटिंग प्लॅटफॉर्म म्हणून डिजिटल जागेचा वापर केला.

अर्मेनियन नॅशनल कमिटी ऑफ अमेरिका (ANCA) सारख्या संघटनांच्या नेतृत्वाखाली निदर्शने आयोजित करून जगभरातील आर्मेनियन समुदायांनी आर्मेनियन लोकांविरुद्धच्या अस्तित्वाच्या धोक्याबद्दल जागरुकता वाढवत राहिली.

ग्लोबल आर्मेनियन समिटमध्येही जगभरातील अर्मेनियन डायस्पोराच्या महत्त्वपूर्ण भूमिकेवर भर देण्यात आला होता. डायस्पोरा आणि आर्मेनिया या दोघांचे अस्तित्व एकमेकांपासून निर्माण झाले आहे, हे त्यावर प्रकाश टाकण्यात आले. समतोल लक्षात घेता, जेव्हा आर्मेनियन लोकांविरुद्ध अस्तित्वाचा धोका असतो, तेव्हा मुख्य मुद्द्यांकडे लक्ष वेधून देशाच्या राष्ट्रीय हितसंबंधांना प्रोत्साहन देण्यासाठी डायस्पोरा आपल्या देशाच्या देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय घडामोडींमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. आर्मेनियन डायस्पोरा संघटना आणि विविध देशांतील समुदायांनी केलेल्या निषेधांमुळे त्यांच्या यजमान देशांच्या उच्च अधिकार्‍यांनी अझरबैजानवर निर्बंध लादण्यासाठी आवाहन केले.

यजमान देशांमधील लॉबिंग व्यतिरिक्त, हयास्तान ऑल-आर्मेनिया फंड आणि एआर सारख्या संस्था menian General Benevolent Union (AGBU) ने विस्थापित आणि बाधितांसाठी निधी उभारला. हयास्तान ऑल-आर्मेनिया फंडाची दृष्टी एक जागतिक आर्मेनियन नेटवर्क असणे आहे जे आरोग्यसेवा, सामाजिक कल्याण, पायाभूत सुविधा सुधारण्याच्या उद्देशाने असलेल्या प्रकल्पांद्वारे आर्मेनिया आणि आर्टसखमधील आर्मेनियन लोकांना समर्थन देईल. त्यांच्या उद्दिष्टांमध्ये आर्मेनियाचा शाश्वत विकास आणि जगभरातील अर्मेनियन डायस्पोरिक समुदायांचा समान ओळखीवर आधारित समावेश आहे.

आर्मेनियन कारणासाठी जगभरातील आर्मेनियन लोकांच्या लॉबिंगच्या प्रयत्नांचा परिणाम होतो; तुर्की आणि अझरबैजानी सरकारच्या तीव्र प्रतिक्रियेतून हे उत्तम प्रकारे दिसून येते. डायस्पोराचा आवाज शांत करणे, विशेषत: फ्रान्स आणि यूएस मध्ये, तुर्कियेच्या परराष्ट्र धोरणाचा भाग आहे आणि एर्दोगान राजवटीत अनेक प्रकरणांमध्ये हिंसक बनले आहे.

जेव्हा आर्मेनियन लोकांविरुद्ध अस्तित्वाचा धोका असतो, तेव्हा मुख्य मुद्द्यांकडे लक्ष वेधून देशाच्या राष्ट्रीय हितसंबंधांना प्रोत्साहन देण्यासाठी डायस्पोरा आपल्या देशाच्या देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय घडामोडींमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात.

इतर उच्च अधिकार्‍यांकडूनही हिंसाचाराचा संदेश दिला जातो. तुर्कीचे परराष्ट्र मंत्री Mevlüt Çavuşoğlu यांनी एप्रिल २०२२ मध्ये उरुग्वेमधील आर्मेनियन समुदायाच्या सदस्यांना – MHP (तुर्कीची नॅशनॅलिस्ट मूव्हमेंट पार्टी) ची सशस्त्र शाखा – ग्रे वुल्व्ह्सचे चिन्ह दाखवले जे आर्मेनियन गेनोसाइडच्या 107 व्या वर्धापन दिनापूर्वी मोर्चा काढत होते. . अझरबैजानी लष्करी कर्मचार्‍यांनी लाचिन कॉरिडॉरच्या नाकेबंदीदरम्यान ग्रे लांडगे चिन्ह देखील पाहिले जाऊ शकते. तुर्की आणि अझरबैजान द्वारे लक्ष्यित आर्मेनियन विरोधी प्रचार आणि आर्मेनियन विरोधी द्वेष पोस्टर्स अलीकडच्या काळात अनेक तुर्की आणि अझरबैजानी डायस्पोरिक समुदायांमध्ये वाढले आहेत.

शेवटी, हे लक्षात घेतले जाऊ शकते की नागोर्नो-काराबागमधील भयानक परिस्थिती आणि बदलत्या जागतिक व्यवस्थेचा विचार करता, आर्मेनियन डायस्पोरा हा आर्मेनियन राज्याच्या प्राथमिक धोरणात्मक भागीदारांपैकी एक मानला जाऊ शकतो. अर्मेनियन डायस्पोरा हे घर आणि मातृभूमीच्या वेगवेगळ्या कल्पनांसह विषम आहेत हे तथ्य असूनही, त्यांच्या जन्मभूमीत आर्मेनियन लोकांना भेडसावणाऱ्या अस्तित्वाच्या धोक्याबद्दल जागरुकता निर्माण करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय क्षेत्रात तो एक महत्त्वपूर्ण आंतरराष्ट्रीय अभिनेता असू शकतो.