डिजिटायझेशन क्षेत्रामध्ये भारतीय लष्कराची प्रगती

भारतीय लष्कराने अलीकडे  (IA) या सायबर तंत्रज्ञानाचा अवलंब केल्यानंतर दोन गंभीर घडामोडी उघड झाल्या आहेत. IA ने जाहीर केले आहे की ते दीर्घ-विलंबित बॅटल सर्व्हिलन्स सिस्टम (BSS) कार्यान्वित करेल. BSS च्या अभावामुळे डिजिटल आणि सायबर सक्षम IA तयार करण्यावर महत्त्वपूर्ण परिणाम झालेला दिसत आहे. BSS च्या आवश्यकते बाबत एक दृष्टिक्षेप टाकल्यास ही गोष्ट स्पष्ट होईल की त्याच्या विलंबाचे स्वागत करणे उचित ठरणार नाही. परंतु दुसरीकडे भारताच्या नागरिक आणि लष्करी नेतृत्वाने यापूर्वी BSS च्या स्थापनेबाबत लागू करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या संसाधनाचे वाटप न करण्याबद्दल उदासीनता दाखवलेली आहे. दुसरीकडे भारताचे शेजारी असलेल्या चीनच्या पीपल्स लिबरेशन आर्मी (पीएलए) आणि पाकिस्तान आर्मी (पीए) ने डिजिटायझेशन आणि सायबर तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात आघाडी घेतली असून IA च्या वरिष्ठ नेतृत्वाने याबाबत मात्र अनेक वर्ष संकोच केला आणि BSS ला पाहिजे त्या प्रमाणात प्राधान्य दिले गेले नाही.

IA द्वारे “प्रोजेक्ट संजय” चा भाग म्हणून पाठपुरावा करण्यात आला होता. BSS ची आवश्यकता का आहे याबाबत दोन घटनांमुळे अधिक स्पष्टपणे जाणीव होते. सर्वप्रथम ते ही एक पाळत ठेवणारे आर्किटेक्चर तयार करते जे IA च्या विविध स्तरांवर कमांडर आणि कर्मचारी यांच्यासह सर्व कमांड सेंटर्स चा समावेश करून संचालित करते. या तंत्रज्ञानात असलेले सेंसर ती शूटर लूप वाढविण्यासाठी सहकार्य करते. दुसरे म्हणजे, BSS ला IA च्या आर्टिलरी कॉम्बॅट कमांड अँड कंट्रोल अँड कम्युनिकेशन सिस्टीम (ACCCS) सह एकत्रित केले जाईल, ज्यामुळे सेन्सर ते शूटर लूप आणखी मजबूत होणार आहे. परिणामी, BSS केवळ कमांडच्या सर्व विभागांसाठी एक सर्वसमावेशक ऑपरेशनल आणि रणनीतिक चित्र स्थापित करत नाही. परंतु ज्यावेळी पूर्णपणे एकात्मिक आणि कार्यान्वित केले जाते त्यावेळी सर्वोच्च पातळीवरील कमांडरद्वारे अचूक निर्णय घेण्यासाठी सक्षम आणि परिस्थितीजन्य जागरूकता देखील वाढविण्यासाठी तितकीच मदत करणारे आहे.

भारत इलेक्ट्रॉनिक लिमिटेड (BEL) ही गाझियाबाद मधील कंपनी BSS च्या सेन्सर्सचे लीड इंटिग्रेटर आहे. या क्षेत्रातील ही प्रगती असूनही, IA ला अद्याप बॅटल मॅनेजमेंट सिस्टीम (BMS) च्या निर्मितीवर एकत्रितपणे कार्य करणे बाकी आहे. ही यंत्रणा सैन्यबलातील सर्वात खालच्या सैन्याला वरपर्यंत जोडणारी आहे. BMS BSS पेक्षा वेगळे कसे आहे हे स्पष्ट नाही. एक खरा फरक असा असू शकतो की BMS चे कार्य बियॉन्ड लाइन ऑफ साइट (BLoS) संप्रेषणांसाठी नेटवर्क तयार करणे, स्पेक्ट्रम आणि नेटवर्क व्यवस्थापनासाठी क्षमता, विलंब किंवा विश्वसनीय उच्च गती वितरणासह गुणवत्ता सेवा (QoS) आणि मजबूत एन्क्रिप्शन यांचा समावेश त्यात आहे. BMS अंतर्गत, डेटा ट्रान्समिशन दर जास्त असतील आणि IA साठी कस्टम विकसित केले जातील. पूर्ण झाल्यानंतर, BMS, जसे BSS च्या बाबतीत आधीच आहे, तसेच ACCCS आणि कमांड इन्फॉर्मेशन अँड डिसिजन सपोर्ट सिस्टीम (CIDSS), ज्याला आर्मी इन्फॉर्मेशन अँड डिसिजन सपोर्ट सिस्टीम (AIDSS) देखील म्हटले जाते, सोबत एकत्रित केले जाईल. भारतामध्ये 2011 पासून AIDSS कार्यरत आहे.

आपल्याकडे BSS आणि  BMS यांच्यातील वेगळेपणाबद्दल परस्पर विरोधी मतप्रवाह आहेत. तरीही IA चे सायबर आणि डिजिटल तंत्रज्ञानाचा अनुप्रयोग अध्यापक विकसित झालेला नसून अपूर्ण आहे. हे सर्व घटक जेव्हा पूर्ण होतील तेव्हा सर्व वर्गीकृत रणनीती आणि ऑपरेशनल बाबींसाठी जबाबदार ऑपरेशनल इन्फॉर्मेशन सिस्टम (OIS) मध्ये एकत्रित केले जातील. 2015 मध्ये लाँच झालेल्या आर्मी क्लाउडच्या दोन भागांपैकी एक ओआयएस तयार करणार आहे. आर्मी क्लाउडचा दुसरा भाग मॅनेजमेंट इन्फॉर्मेशन सिस्टम (एमआयएस) आहे, जो कर्मचारी समस्यांशी संबंधित सर्व डेटा ठेवेल आणि त्यावर देखरेख देखील करेल.

IA ची रणनीतिक संप्रेषणासाठी अधिक स्वदेशी क्षमतेच्या दिशेने वाटचाल म्हणजे या घडामोडींना बळकटी देणेच आहे. IA ने “टॅक्टिकल लॅन रेडिओ (TLR)” नावाची लोकल एरिया नेटवर्क (LAN) कम्युनिकेशन सिस्टीम विकसित करण्यासाठी बेंगळुरू-आधारित अॅस्ट्रोम टेक्नॉलॉजी प्रायव्हेट लिमिटेड (ATPL) सोबत करार केला आहे, जो एकदा पूर्णपणे IA च्या ऑर्डरमध्ये समाकलित होता. युद्धाचे, IA च्या तैनात युनिट्स दरम्यान अवरोध प्रतिरोधक संप्रेषण प्रदान करणार आहे.

या क्षेत्रातील दुसरा अगदी अलीकडचा विकास म्हणजे,  माया OS-उबंटू नावाच्या ऑपरेटिंग सिस्टमचा (OS) अवलंब करणे हा आहे. अनेक संस्था ओएसच्या विकासाशी संबंधित होत्या. संरक्षण मंत्रालयाने (MoD) माया OS-Ubuntu ला संरक्षण संशोधन आणि विकास संघटना (DRDO), सेंटर फॉर द डेव्हलपमेंट ऑफ अॅडव्हान्स्ड कॉम्प्युटिंग (C-DAC) आणि नॅशनल इन्फॉर्मेटिक्स सेंटर (NIC) सोबत मिळून विकसित केले आहे. एकत्रितपणे, या संस्थांनी एक OS विकसित केला आहे ज्याचा इंटरफेस आणि कार्यक्षमता Windows OS सारखीच आहे. या OS मध्ये एक आभासी स्तर देखील आहे जो चक्रव्यूह नावाच्या सॉफ्टवेअरच्या मदतीने प्रभावीपणे संरक्षित केला जातो. जो अंतिम वापरकर्ता आणि इंटरनेटला मालवेअरद्वारे प्रवेश करण्यापासून प्रतिबंधित करतो.

भारताच्या सशस्त्र सेवांमध्ये, भारतीय नौदल (IN) हे माया OS च्या एकत्रीकरणासह पुढे जाणारे पहिले ठरले आहे. संपूर्ण सेवा आणि MoD मध्ये नेटवर्क सुरक्षा सुनिश्चित करण्यासाठी नेटिव्ह-बिल्ट OS चे फायदे लक्षणीय आहेत. जरी IA अजूनही सॉफ्टवेअरचे मूल्यमापन करत असले तरी, सेवेने ते स्वीकारण्यास जास्त वेळ लागणे योग्य ठरणार नाही. भारतीय संरक्षण दलांच्या नेटवर्कमध्ये अधिक सायबर लवचिकता निर्माण करण्यासाठी माया-OS भारतासाठी महत्त्वपूर्ण आहे.  भारतीय सशस्त्र सेवांसाठी नेटिव्ह सॉफ्टवेअर आणि संगणकीय क्षमतांचा लाभ घेण्याच्या दृष्टीने हे एक चांगले आणि महत्त्वाचे पाऊल आहे. माया-OS च्या एकत्रीकरणानंतर भारताच्या सशस्त्र दलांद्वारे संचालित संगणक नेटवर्कमध्ये प्रतिकूल घुसखोरी होण्याची शक्यता फारच कमी आहे. माया-OS च्या एकत्रीकरणासह, एनक्रिप्टेड संप्रेषण अधिक चांगले होण्यास मदतच मिळणार आहे.

अनेक वर्ष धीर दिल्यानंतर IA नेतृत्व अखेरीस सायबर क्षमता निर्माण करण्यात सातत्याने प्रगती करत आहे. IA च्या सध्या होत असलेल्या तांत्रिक परिवर्तनामागे एक गंभीर परंतु अनन्य साधारण कारण म्हणजे लष्कर प्रमुख (CoAS), जनरल मनोज पांडे हे स्वतः तंत्रज्ञ आहेत. जनरल पांडे आयएचे नेतृत्व करणारे पहिले अभियंता आहेत. त्यांच्या पूर्वीचे जनरल मनोज मुकुंद नरवणे आणि दिवंगत चीफ ऑफ डिफेन्स स्टाफ (CDS), जनरल बिपिन रावत यांनी देखील IA मध्ये सध्या चालू असलेल्या तांत्रिक बदल घडवून आणण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावलेली आहे. डिफेन्स एक्सलन्स (iDEX) मध्ये इनोव्हेशन्सचा फायदा घेण्यासाठी IA च्या वरिष्ठ नेतृत्वाने बजावलेल्या सक्रिय भूमिकेव्यतिरिक्त – जे भारतातील खाजगी क्षेत्र, विशेषत: स्टार्ट-अप्समध्ये टॅप करण्यासाठी मोदी सरकारच्या प्रमुख उपक्रमांपैकी एक आहे – IA ने अंतर्गत 42 प्रकल्प देखील सुरू केले आहेत. संरक्षण स्टार्ट-अप चॅलेंज (DISC), ओपन चॅलेंजेस आणि iDEX प्राइम योजना आयएला भेडसावणाऱ्या तांत्रिक आव्हानांसाठी अत्याधुनिक तांत्रिक उपाय विकसित करण्याच्या दिशेने वाटचाल करत आहे. एकंदरीत या क्षेत्रामध्ये IA ने घेतलेली दिशा आणि घडामोडी या सेवेसाठी अतिशय चांगल्या करणाऱ्या आहेत.

कार्तिक बोम्मकांती हे ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाऊंडेशनमध्ये स्ट्रॅटेजिक स्टडीज प्रोग्रामचे वरिष्ठ फेलो आहेत.

• Defence and Security
• Indian Defence
• India
• cyber capacity
• cyber technology
• Indian Army

The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.