दुर्मिळ पृथ्वीची पुरवठा साखळी मजबूत करण्याची भारत-ऑस्ट्रेलियाची क्षमता

हा लेख भारत-ऑस्ट्रेलिया पार्टनरशिप: द डिफेन्स डायमेंशन या मालिकेचा भाग आहे.

दुर्मिळ पृथ्वीच्या (rare earth) घटकांची जागतिक मागणी 2030 पर्यंत 315,000 टनांपर्यंत पोहोचण्याचा प्राथमिक अंदाज आहे. इलेक्ट्रिक वाहने पवन ऊर्जा आणि सौर ऊर्जा यासारख्या स्वच्छ ऊर्जा तंत्रज्ञानाकडे जागतिक बदलातील घटक पाहत आहेत. रेअर अर्थ एलिमेंट्स (REE) च्या पुरवठा साखळीत चीनचे वर्चस्व अनेक देशांमधील सहयोगी युतीकडे जात असल्याचे दिसत आहे. ऑस्ट्रेलिया आणि भारत हे उदयोन्मुख भागीदार म्हणून दुर्मिळ पृथ्वी पुरवठा साखळी मजबूत करण्यासाठी आणि लवचिकता निर्माण करण्यासाठी सहयोग करू शकतात.

दुर्मिळ पृथ्वीच्या पुरवठा साखळीमध्ये अपस्ट्रीम (आरईई ऑक्साईड्स काढणे आणि वेगळे करणे), मिडस्ट्रीम (आरईई धातू आणि मिश्र धातुंवर प्रक्रिया करणे) आणि डाउनस्ट्रीम (चुंबक आणि अंतिम उत्पादन) घटकांचा समावेश आहे. बहुतेक देशांमध्ये अपस्ट्रीम आणि मिडस्ट्रीम क्षमता वाढवण्यात आल्या आहेत, परंतु डाउनस्ट्रीमच्या क्षमतेमध्ये चीनवरील अत्याधिक अवलंबन कमी करण्यासाठी सर्वांचे सहकार्य आवश्यक आहे.

ऑस्ट्रेलियाची वार्षिक क्षमता 24,000-टन इतकी आहे. वार्षिक क्षमतेसह दुर्मिळ पृथ्वीचा चौथा सर्वात मोठा उत्पादक देश असलेल्या ऑस्ट्रेलियाची मागणी वाढल्याने सर्वाधिक फायदा झाला आहे. हे उत्पादन चीनच्या 168,000 टनांच्या तुलनेत कमी असले तरीही 2011 मधील 1995 टनांच्या तुलनेत यामध्ये लक्षणीय वाढ झालेली दिसत आहे. Lynas Rare Earths, Arafura Rare Earths आणि Iluka Resources ने ऑस्ट्रेलियन रेअर अर्थ उद्योगाला पुरवठा साखळीतील अपस्ट्रीम आणि मिडस्ट्रीम पातळी विकसित करण्यात मदत केली आहे. 2011 पासून, Lynas ने neodymium-praseodymium चे उत्पादन वाढवले आहे, तर Arafura Rare Earths द्वारे Nolans चे उद्दिष्ट सर्वात आर्थिकदृष्ट्या महत्वाचे neodymium लोह बोरॉन (NdFeB) चुंबक आणि कायम चुंबकांच्या उत्पादनाद्वारे डाउनस्ट्रीम प्रक्रियेचा विस्तार करण्याचे आहे. ऑस्ट्रेलियन सरकारने चीनवरील अवलंबित्व कमी करण्यासाठी त्यांच्या A$240 दशलक्ष दुर्मिळ पृथ्वी उद्योग गुंतवणुकीचा भाग म्हणून या प्रयत्नात A$30 दशलक्ष गुंतवणूक केली.

संरक्षण आणि पर्यावरण तंत्रज्ञानामध्ये वापरल्या जाणाऱ्या कायमस्वरूपी चुंबकाच्या मागणीमुळे भारतासाठी REE ची देशांतर्गत मागणी वाढली आहे. भारतातील इंडियन रेअर अर्थ लिमिटेड (IREL) या एकमेव दुर्मिळ पृथ्वी उत्पादक कंपनीने संरक्षण गरजा पूर्ण करण्यास सर्वोच्च प्राधान्य दिले आहे. IREL ने 2032 पर्यंत दुर्मिळ-पृथ्वी असलेल्या धातूच्या अपस्ट्रीम खाणकामाची क्षमता 50 दशलक्ष टन प्रतिवर्ष करण्याची आणि REE चे उत्पादन सध्याच्या 5000 टनांवरून 13,000 टनांपर्यंत वाढवण्याची योजना आखली आहे.

दुर्मिळ पृथ्वीचा पाचव्या क्रमांकाचा साठा (6.9 दशलक्ष टन) आणि अपस्ट्रीम खाण क्षमता असूनही, IREL ने प्रामुख्याने चीनमधून दुर्मिळ-पृथ्वी चुंबकांची आयात केली आहे. बेकायदेशीर खाणकाम, निर्यात आणि भ्रष्टाचार ही कारणे सांगून भारत सरकारने 2019 मध्ये खाजगी कंपन्यांच्या खनिज उत्खननावर बंदी घातल्यापासून डाउनस्ट्रीम प्रक्रियेत वाढ करण्याच्या भारताच्या क्षमतेला मर्यादा पडल्या आहेत.

भारतात जरी आपल्या REE उद्योगासाठी धोरणात्मक योजना नसली तरीही, भोपाळच्या “रेअर अर्थ थीम पार्क” सारख्या उद्योगाला चालना देण्यासाठी सरकार पावले उचलत आहे, ही चांगली बाब म्हणता येईल. अन्वेषण, संशोधनासाठी अणु खनिज संचालनालय आणि भारतीय भूगर्भीय सर्वेक्षण देखील नवीन REEच्या संदर्भामध्ये चौकशी करत आहेत. दक्षिण भारतातील हलक्या REE ठेवींचा अलीकडील शोध म्हणता येईल.

अजूनही अन्वेषणाच्या टप्प्यात असलेला भारत आणि ऑस्ट्रेलिया जो REE व्यवसायातील दुसरा आघाडीचा उत्पादक आहे. 2020 मध्ये सामंजस्य करार झाल्यानंतर गंभीर खनिजांवर दोन्ही देशांनी एकत्र काम करण्यास सुरुवात केली आहे. सप्लाय चेन रेझिलिन्स इनिशिएटिव्ह (SCRI) आणि क्वाड सारख्या संस्थांच्या सहकार्याने सर्व द्विपक्षीय, त्रिपक्षीय आणि बहुपक्षीय स्तरावर या महत्त्वाच्या घटनेला आकार देण्यात आला आहे.

पाच टार्गेट क्रिटिकल मिनरल प्रोजेक्ट्स (तीन कोबाल्ट आणि दोन लिथियम) वर भागीदारी करण्यासाठी अलीकडील द्विपक्षीय घोषणा देखील त्यांच्या मजबूत पुरवठा साखळी सहयोगाचे प्रतिनिधित्व करत आहे. 2022 मध्ये, ऑस्ट्रेलियाने भारतातील खाण उपकरणे, तंत्रज्ञान आणि सेवा (METS) क्षेत्राला अग्रक्रमाचा दर्जा देण्यासाठी भारत आर्थिक योजना 2035 पर्यंत अद्यतनित केली आहे. तेव्हापासून, ऑस्ट्रेलिया-इंडिया बिझनेस एक्सचेंज (AIBX) च्या पाच प्राधान्यांपैकी एक म्हणजे खाण आणि संसाधने आहेत. 2022 पर्यंत सुमारे 40 ऑस्ट्रेलियन कंपन्या भारतीय खाण उद्योगात सहभागी झाल्या असल्याचे आपण पाहिले आहे.

भारतामध्ये खनिजांचे उत्खनन करण्यासाठी खासगी 13 एजन्सींना मान्यता देण्यासाठी भारतातील कायद्यांमध्ये अलीकडे बदल करण्यात आले आहेत. त्यामुळे ऑस्ट्रेलियामधील कंपन्यांसाठी उत्खननाचे अधिकार खुले होण्याची शक्यता वाढली आहे. टाटा ग्रुप, आदित्य बिर्ला, महिंद्रा लिमिटेड, पर्मनंट मॅग्नेट्स लिमिटेड आणि ड्युरा मॅग्नेट्स सारख्या ऑस्ट्रेलियन आणि भारतीय कंपन्या, भारतामध्ये जड आणि हलके REE शोधण्यासाठी प्रकल्पांमध्ये सहयोग करू शकतात. यापूर्वी वरील कंपन्यांनी लोह खनिज आणि तांब्याच्या संदर्भात संशोधन केले आहे.

भारत आणि ऑस्ट्रेलियाने REE च्या खाणकाम, प्रक्रिया आणि उत्पादनासाठी शाश्वत इको-सिस्टम तयार करण्याकरिता एकत्र काम केले पाहिजे. दोन्ही देशांमध्ये अधिक प्रगत आणि विश्वासार्ह अपस्ट्रीम खाणकाम सुनिश्चित करून, मध्यप्रवाह प्रक्रिया डाउनस्ट्रीम मॅन्युफॅक्चरिंग विकसित करण्याचा प्रयत्न करून ही प्रणाली हळूहळू तयार केली जायला हवी.शाश्वत परिसंस्था सक्षम करण्यासाठी दुर्मिळ पृथ्वी पुरवठा साखळीचा प्रत्येक टप्पा सुरक्षित करणे आवश्यक आहे. कारण केवळ विश्वसनीय अपस्ट्रीम खाणकाम मध्यप्रवाहात REE मध्ये प्रक्रियेसाठी कच्च्या दुर्मिळ पृथ्वी ऑक्साईड्समध्ये स्थिर प्रवेश सुनिश्चित करेल आणि यशस्वी प्रक्रिया उत्पादन सुनिश्चित करेल.

याव्यतिरिक्त, REE ने कायमस्वरूपी चुंबक आणि दुर्मिळ पृथ्वी मिश्र धातु, जसे की निओडीमियम आयर्न बोरॉन, सॅमॅरियम कोबाल्ट, जे लष्करी शस्त्रास्त्रांच्या निर्मितीसाठी वापरले जातात. त्यांच्या संरक्षण उत्पादनाची उद्दिष्टे पूर्ण करण्यासाठी भारत-ऑस्ट्रेलिया सहकार्याला आणखी उत्तेजन दिले जाण्याची शक्यता वाढली आहे.

भारताचे प्रमाण बाजारपेठेचा आकार आणि कमी किमतीचे उत्पादन, ऑस्ट्रेलियाची कच्चा माल, गंभीर खनिजे, नाविन्यपूर्ण संशोधनातील तुलनात्मक ताकद यामुळे भारतीय आणि ऑस्ट्रेलियन कंपन्यांमधील भागीदारीद्वारे परस्पर फायदेशीर परिणाम मिळू शकतात असा अंदाज वर्तविला आहे. ऑस्ट्रेलिया, त्याच्या प्रगत अपस्ट्रीम-मिडस्ट्रीम दुर्मिळ
पृथ्वी सुविधा आणि तिसरी-सर्वात मोठी REE-उत्पादक क्षमता, METS, गुंतवणूक, तंत्रज्ञान हस्तांतरण आणि माहिती समर्थन यांचा समावेश असलेल्या विस्तारित संबंधांद्वारे भारताच्या खाण उद्योगाची उत्पादकता आणि कार्यक्षमतेला मदत करू शकते.

दुर्मिळ-पृथ्वी पुरवठा-साखळी पॉवरहाऊस बनण्याच्या ऑस्ट्रेलियाच्या क्षमतेमध्ये शंका घेण्याचे कारण नाही. परंतु हे लक्षात ठेवणे आवश्यक आहे की जास्त खाणकाम ठेवी कमी करते आणि पुरवठा-साखळी असुरक्षितता निर्माण करते. उदाहरण पहायचे झाल्यास, चीनच्या जागतिक दुर्मिळ पृथ्वीच्या साठ्याची टक्केवारी 1990 च्या दशकातील 70 टक्क्यांवरून आज 38 टक्क्यांवर घसरली आहे, काही प्रमाणात जास्त खाणकाम केले गेल्याचे समोर आले आहे. ऑस्ट्रेलिया एक शाश्वत परिसंस्था विकसित करू शकेल आणि दुर्मिळ पृथ्वी ऑक्साईड्सपर्यंत सुरक्षित प्रवेश मिळवण्याची शक्यता आहे. दुसरीकडे जर त्याला भारताच्या न वापरलेल्या ठेवी आणि कमी कामगार यांचे सहकार्य लाभले तर कमी खर्चात या गोष्टी होऊ शकतील. यामुळे ऑस्ट्रेलियाला त्याच्या दीर्घकालीन दुर्मिळ पृथ्वी प्रकल्पांची आत्मविश्वासाने योजना राबविता येईल आणि पुरवठा साखळी शाश्वततेची हमी देखील मिळेल.

हा लेख ऑस्ट्रेलिया इंडिया इन्स्टिटय़ूटच्या संरक्षण कार्यक्रमाचा एक भाग आहे. जो संरक्षण विभागाच्या सहाय्याने हाती घेण्यात आला आहे. या लेखात व्यक्त केलेली सर्व मते लेखकाची आहेत.

नेहा मिश्रा या सेंटर फॉर एअर पॉवर स्टडीज (CAPS) मध्ये सहयोगी फेलो आहेत.