भू-राजकीय आणि सुरक्षेच्या संकटाने CARs आणि EU ला प्रदेशाच्या सार्वभौमत्व, सुरक्षितता आणि स्थिरतेबाबत त्यांच्या परराष्ट्र धोरणावर पुनर्विचार करण्यास भाग पाडले आहे.
युरोपियन कौन्सिलचे अध्यक्ष चार्ल्स मिशेल यांनी उझबेकिस्तान, कझाकिस्तान, ताजिकिस्तान, किरगिझस्तान आणि तुर्कमेनिस्तानचे उपसभापती यांच्यासमवेत किर्गिस्तानमधील चोल्पोन-अता येथे 2 जून 2023 रोजी दुसरी प्रादेशिक उच्च- स्तरीय बैठक घेतली. या बैठकीत EU-मध्य आशिया सहकार्य आणि 2022 मध्ये अस्ताना. कझाकस्तान येथे उद्घाटन बैठकीपासून आंतरराष्ट्रीय घडामोडींच्या परिणामांचा आढावा घेण्यात आला. 2022 पासून EU चे उच्च प्रतिनिधी (परराष्ट्र मंत्री) यांच्यासह या प्रदेशातील उच्चस्तरीय आयुक्त युरोपियन युनियनचे सदस्य देशाचे संरक्षण परराष्ट्र मंत्री आणि पंतप्रधान यांची भेट देण्याची संख्या दुप्पट झाली आहे. यामध्ये जर्मनी, फ्रान्स आणि इटली यांचा समावेश आहे.
मध्य आशियाई प्रजासत्ताकांना (CARs) चिनी शोमॅनशिप आणि अमर्याद भेटींच्या विरूद्ध, EU च्या भेटी तुलनेने कमी आहेत परंतु सतत वाढत आहेत. महत्त्वपूर्ण धोरण साधने यांच्याशी संलग्न आहेत. अक्षय तंत्रज्ञान, व्यापार, आंतरराष्ट्रीय नियामक फ्रेमवर्कमध्ये EU च्या जागतिक नेतृत्वाचा फायदा घेत आहेत. ज्यामध्ये शांतता, प्रादेशिक एकात्मता आणि सामाजिक विकास यांचा समावेश आहे.
परिणामी मध्य आशिया आणि EU यांच्यातील उच्च-स्तरीय सल्लामसलतांनी महत्त्वाकांक्षी, दूरदृष्टी आणि समन्वयवादी संबंध प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न केला आहे.
रशिया-युक्रेन संघर्ष आणि अफगाण टाइमबॉम्बसह भौगोलिक राजकीय आणि सुरक्षा संकटाने CAR ला या प्रदेशाच्या सार्वभौमत्व, सुरक्षितता आणि स्थिरतेबाबत त्यांच्या परराष्ट्र धोरणाचा पुनर्विचार करण्यास भाग पाडले आहे.
2022 मध्ये, CAR ने EU ला कनेक्टिव्हिटी व्यापार आणि सुरक्षितता यांमध्ये त्यांची स्वतःची “स्ट्रॅटेजिक स्वायत्तता” विकसित करण्यासाठी भागीदार म्हणून आमंत्रित केले आहे. परिणामी मध्य आशिया आणि EU यांच्यातील उच्च-स्तरीय सल्लामसलतांनी महत्त्वाकांक्षी दूरदृष्टी आणि समन्वयवादी संबंध प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न केला आहे. युरोपियन युनियनचे दोन सदस्य, जर्मनी आणि फ्रान्स यांनी या कल्पनेला विशेष महत्त्व दिले आहे. जरी त्यांच्या ‘स्ट्रॅटेजिक स्वायत्तता’ आणि ‘स्ट्रॅटेजिक सार्वभौमत्व’ च्या व्याख्यांवर आधारित आहे.
युएसएसआरच्या पतनानंतर आणि स्वतंत्र CARs च्या उदयानंतर EU ने CARs सह सामाजिक आणि आर्थिक संवाद सुलभ करण्यासाठी भागीदारी आणि सहकार्य करार (PCAs) वर स्वाक्षरी केली आहे. 2001 पर्यंत PCAs मध्ये थोडीशी प्रगती झालेली दिसत असली तरी अफगाणिस्तान मधील आफ्रिकेच्या नेतृत्वाखाली युद्धाने EU-मध्य आशिया संबंधांना नेहमीच उत्तेजन दिले आहे.
CARs ने NATO सैन्यासाठी अफगाणिस्तानला पुरवठ्यासाठी ट्रान्झिट मार्ग उपलब्ध करून दिल्याने, EU ने अफगाणिस्तान-पाकिस्तान प्रदेशातून निर्माण होणारा दहशतवाद आणि ड्रग्ज यांसारख्या समस्यांचे निराकरण करण्यात या क्षेत्राला मदत केली आहे. त्यात लोकशाहीकरण, कायद्याचे राज्य आणि मानवी हक्कांवरही भर दिला गेला आहे. ज्यामुळे मध्य आशियातील हुकुमशाही शासनाच्या गोटात चिंता निर्माण झाली आहे. विशेषत: ट्यूलिप क्रांती आणि अंदिजन अशांतता यासारख्या घटनांनंतर हे प्रकर्षाने जाणवले आहे. परिणामी, हुकूमशाही मध्य आशियाई सरकारांचे सुशासन संस्थात्मकीकरणाद्वारे स्थिरतेसाठी EU च्या आग्रहाविरुद्ध द्विधा मनस्थिती मध्ये आहेत.
CARs ने NATO सैन्यासाठी अफगाणिस्तानला पुरवठ्यासाठी ट्रान्झिट मार्ग उपलब्ध करून दिल्याने, EU ने अफगाणिस्तान-पाकिस्तान प्रदेशातून निर्माण होणारा दहशतवाद आणि ड्रग्ज यांसारख्या समस्यांचे निराकरण करण्यात या क्षेत्राला मदत केली आहे.
जानेवारी आणि जुलै 2022 मध्ये कझाकस्तान आणि उझबेकिस्तानमधील झालेल्या निदर्शने आणि किर्गिस्तान आणि ताजिकिस्तानमधील विवादित सीमांमुळे आंतरराज्यीय संबंध बिघडले आहेत. ज्यामुळे CAR ला प्रादेशिक एकीकरणास अधिक गांभीर्याने घेण्यास भाग पाडले आहे. प्रादेशिक आकांक्षांना प्रोत्साहन देण्यासाठी आणि आंतर संस्थात्मक निर्णय घेण्याची यंत्रणा ज्याद्वारे अंतर व्यापार विकसित करण्यासाठी सहभागीदारीची गरज आहे. रशिया आणि चीनचा प्रभाव कमी करण्यासाठी CARs ने बहु वेक्टर परराष्ट्र धोरण स्वीकारले आहे. EU ने तीव्र संवाद, निधी, उच्च-स्तरीय भेटी आणि संस्थात्मक ज्ञान देवाणघेवाण यासह सीमा आणि संघर्ष निराकरण यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये सहकार्यासाठी अधोरेखित तरीही सतत वचनबद्धतेद्वारे प्रतिसाद दिला आहे.
2019 मध्ये CAR साठी EU ची नवीन रणनीती सर्वसमावेशक, शाश्वत आणि नियम-आधारित कनेक्टिव्हिटी, अफगाणिस्तानमधील शांतता आणि सुरक्षिततेसाठी सहकार्य आणि प्रादेशिक एकात्मतेवर केंद्रित आहे. 2022 नंतरच्या भू- राजकीय विचारांमुळे EU ची प्रादेशिक प्रतिबद्धता आणखी वाढली. EU CAR चे रचनात्मक कनेक्टिव्हिटी, व्यापार आणि गुंतवणूक भागीदार म्हणून उदयास आले आहे. याउलट CARs ने पूर्वीच्या गंभीर कच्च्या मालाचा एक विश्वासार्ह स्त्रोत, पूर्व आणि दक्षिण पूर्व आशियातील दुवे आणि ट्रान्स-कॅस्पियन इंटरनॅशनल ट्रान्सपोर्ट रूट (TITR) ला प्रस्तावित दुवे असलेले पुरवठा-साखळी केंद्रे ऑफर केली आहेत, ज्याला मिडल कॉरिडॉर देखील म्हणतात. .
EU ने 2021 ते 2024 पर्यंत प्रादेशिक सहकार्य आणि एकात्मतेसाठी US$150 दशलक्ष वाटप केले आहे. आंतरराष्ट्रीय वित्तीय संस्था, सदस्य राष्ट्रे (टीम युरोप) आणि विद्यमान देशांद्वारे प्रदेशाच्या डिजिटल कनेक्टिव्हिटी (उपग्रहासह), हायडल आणि हायड्रोकार्बन ऊर्जा प्रकल्पांना सह-निधी देण्यास प्राधान्य दिले आहे. ग्लोबल गेटवे फंड त्यांच्या बाजूने, CARs स्वयंचलित पेमेंट सिस्टमद्वारे क्रॉस-बॉर्डर मालवाहतूक सुधारत आहेत आणि CAREC डिजिटल धोरण 2030 अंतर्गत ई-लॉजिस्टिक प्लॅटफॉर्मद्वारे पेपरलेस माहितीला प्रोत्साहन देण्याचा प्रयत्न करत आहेत, EU-मध्य आशिया द्विपक्षीय व्यापार आणि गुंतवणुकीला चालना देण्याचे आश्वासन देत आहेत.
CAR साठी EU ची नवीन रणनीती सर्वसमावेशक, शाश्वत आणि नियम-आधारित कनेक्टिव्हिटी, अफगाणिस्तानमधील शांतता आणि सुरक्षिततेसाठी सहकार्य आणि प्रादेशिक एकात्मतेवर केंद्रित झाली आहे.
याबरोबरच EU चे अधिकारी आणि भारत, तुर्किये सारख्या शेजारील देशांनी मध्य कॉरिडॉरच्या वितरणावर देखरेख करणार्‍या ट्रान्सपोर्ट कॉरिडॉर युरोप-काकेशस-एशिया (TRACECA) साठी मोठ्या EU निधीची आवश्यकता अधोरेखित केली आहे.युक्रेन संकटाने या प्रदेशातील विद्यमान मध्य कॉरिडॉर ट्रान्झिट आणि व्यापार मार्गांवर जोर दिला. रशियाला बायपास करून हा कॉरिडॉर 75,000-100,000 TEU (20-फूट समतुल्य युनिट) खर्च-प्रभावीपणे वाहतूक करतो. नुकत्याच झालेल्या युरोपियन बँक फॉर रिकन्स्ट्रक्शन अँड डेव्हलपमेंट (EBRD) च्या प्रभाव मूल्यांकनानुसार मध्य कॉरिडॉरमध्ये नियामक सुसंवाद, जहाज बांधणी सुविधा, सुधारित आणि अधिक कार्यक्षम कनेक्शन पॉईंट्स, इंट्रा-टेपसाठी लक्ष्यित 18 अब्ज युरोची गुंतवणूक करण्यात आली आहे. प्रादेशिक आणि मध्य आशियाई सीमाशुल्क सुसंवाद वाढवू शकतो त्याची पूर्ण क्षमता 600,000 TEU च्या पलीकडे आहे.
सुरक्षेच्या दृष्टीकोनातून EU आणि CARs अफगाणिस्तानातील बिघडत चाललेल्या परिस्थितीवर एकत्र येत आहेत, प्रामुख्याने वांशिक अल्पसंख्याक आणि महिलांच्या मानवी हक्कांशी, कट्टरपंथी दहशतवादाला प्रतिबंध करणे आणि काबुलमधील सर्वसमावेशक सरकारचे समर्थन करणे हा महत्त्वाचा मुद्दा आहे. 2022 मध्ये इस्लामिक स्टेट ऑफ खोरासान (ISKP) आणि इतर गटांनी उत्तर अफगाणिस्तानमधील त्यांच्या तळांवरून उझबेकिस्तान आणि ताजिकिस्तानवर रॉकेट हल्ले केले. एप्रिल 2023 मध्ये ताजिकिस्तानच्या सैन्याने अस्थिर ताजिक-अफगाण सीमेवर दोन दहशतवाद्यांना ठार केले आणि स्वयंचलित शस्त्रांचा मोठा साठा जप्त केला.
याव्यतिरिक्त इस्लामिक मूव्हमेंट ऑफ उझबेकिस्तान (IMU), इस्लामिक जिहाद युनियन (IJU), जमात अन्सारुल्लाह, उझबेक आणि ताजिक दहशतवादी यांसारख्या मध्य आशिया-आधारित दहशतवादी गटांची उपस्थिती अफ-पाक प्रदेशात ISKP आणि अल-कायदाच्या श्रेणीत आहे. त्यामुळे CARs आणि EU ची चिंता वाढली आहे.
इस्लामिक स्टेट ऑफ खोरासान (ISKP) आणि इतर गटांनी उत्तर अफगाणिस्तानमधील त्यांच्या तळांवरून उझबेकिस्तान आणि ताजिकिस्तानवर रॉकेट हल्ले केले.
CAR आणि प्रादेशिक हितसंबंधांसोबतचे सुधारलेले संबंध लक्षात घेता Af-Pak क्षेत्रामध्ये दहशतवाद्यांच्या उपस्थितीमुळे EU च्या सुरक्षेला धोका निर्माण झाला आहे. EU सह संपूर्ण प्रदेशात दहशतवाद, संघर्ष, सक्तीचे स्थलांतर, दहशतवादाचे गंभीर आणि थेट सामायिक परिणाम लक्षात घेऊन, EU संसदेने सामान्य सुरक्षा, संरक्षण धोरण (CSDP) किंवा इतर देखरेख आणि प्रशिक्षण मिशन या अंतर्गत यंत्रणेद्वारे अधिक सुरक्षा-केंद्रित भूमिका घेण्याचे आवाहन करणारे अनेक अंतर्गत मेमो प्रसारित केले आहेत.
दुसरीकडे रशिया आणि चीनने या प्रदेशाची दीर्घकालीन स्थिरता, वाढ आणि प्रशासन यांचा विचार न करता अल्पकालीन हितसंबंध, सुरक्षा आणि गुंतवणुकीला प्राधान्य देऊन पूर्णपणे भिन्न मॉडेल स्वीकारले आहे. परस्पर फायदेशीर सहकारी वर्चस्व मॉडेलचा वापर करून, रशिया या क्षेत्राचा सुरक्षेचा हमीदार बनला आहे. तर चीनने शांघाय कोऑपरेशन ऑर्गनायझेशन (SCO) चा वापर करून आपले आर्थिक वर्चस्व वाढवले आहे. चीनने बेल्ट रोड इनिशिएटिव्ह (BRI) चा वापर सह-मालकीच्या तत्त्वांचा विचार न करता, CAR ला कर्जाच्या ताणाखाली न ठेवता या प्रदेशातील धोरणात्मक स्थान आणि संसाधनांचा वापर केला आहे. BRI गुंतवणुकीद्वार, चीन आपल्या प्रादेशिक आकांक्षांचा पाठपुरावा करत आला आहे. ज्यामुळे देशाचा सर्वात अस्थिर आणि सैन्यीकृत पश्चिम प्रांत असलेल्या शिनजियांगमधील सुरक्षा धोके कमी करत आहे. त्यानंतर चीनच्या BRI कर्जाच्या सापळ्याने चिंता वाढवलीआहे की ताजिकिस्तान आणि किरगिझस्तानसह गरीब देशांना त्यांच्या मालमत्तेचे मोठे धोरणात्मक नियंत्रण बीजिंगला BRI च्या अनिवार्य कराराच्या अटींनुसार हस्तांतरित करण्यास भाग पाडले जाऊ शकते जर त्यांनी कर्जाची परतफेड नाही केली तर.
चीनने आपल्या उईघुर मुस्लिम अल्पसंख्याकांचा छळ केल्याने मध्य आशियातील सामान्य लोकांमध्ये चीनविरोधी भावना वाढल्या आहेत. कारण त्यांचे शिनजियांगशी शतकानुशतके सांस्कृतिक आणि धार्मिक संबंध आहेत. 2015 पासून CARs, विशेषतः किर्गिझस्तान, ताजिकिस्तान आणि कझाकस्तानमध्ये 150 हून अधिक चीनविरोधी निदर्शने झाली आहेत. वाढती नकारात्मक धारणा कमी करण्यासाठी चीनचे अध्यक्ष शी जिनपिंग यांनी मे 2023 मध्ये चीन-मध्य आशिया शिखर परिषदेचे (C+C5) आयोजन केले होते. बीजिंगला या प्रदेशाचा भागीदार म्हणून यावेळी पुढे केले होते. C+C5 ने Uzbekistan सोबत US$15 अब्ज गुंतवणुक, व्यापार आणि सहकार्य करारावर स्वाक्षरी केल्यानंतर चीन- किरगिझस्तान-उझबेकिस्तान (CKU) रेल्वे मार्गाचाही प्रस्ताव आहे.
चीनच्या BRI कर्जाच्या सापळ्याने चिंता वाढवली आहे, की ताजिकिस्तान आणि किरगिझस्तानसह गरीब देशांना त्यांच्या मालमत्तेचे मोठे धोरणात्मक नियंत्रण बीजिंगला BRI च्या अनिवार्य कराराच्या अटींनुसार हस्तांतरित करण्यास भाग पाडले जाऊ शकते, जर त्यांनी कर्जाची परतफेड नाही केली तर.
चीनविरोधी वाढत्या भावनांमुळे अशांतता निर्माण झाली असताना, रशियाच्या युक्रेनवरील आक्रमकतेमुळे CAR ला मॉस्कोवरील सुरक्षा अवलंबित्वावर पुनर्विचार करण्यास भाग पाडले आहे. क्रेमलिनला आता प्रादेशिक सार्वभौमत्व, स्थैर्य, प्रादेशिक अखंडता आणि सुरक्षितता धोक्यात आणताना दिसत आहे. कझाकस्तानमध्ये बहुतेक लोक सध्या सुरू असलेल्या युद्धासाठी रशियाला दोष देताना दिसत आहे. त्याचप्रमाणे किरगिझस्तानमध्येही याच स्वरूपाच्या भावना आहे. तरुण पिढ्या वाढत्या प्रमाणात रशियाला दोष देत आहेत. युक्रेनला रशियाच्या नव-औपनिवेशिक आणि विस्तारित सुरक्षा योजनांचा बळी मानत आहेत.
CAR चे EU सोबतचे संबंध सामायिक धोरणात्मक तत्त्वांवर बांधलेले आहेत. CAR ने 21 व्या शतकातील उदयोन्मुख महासत्ता प्रतिस्पर्ध्यामध्ये बाजू न घेण्याच्या भारताच्या भूमिकेशी जुळवून घेत धोरणात्मक स्वायत्ततेवर लक्ष केंद्रित केले आहे. त्याच वेळी मध्य कॉरिडॉरमध्ये EU ची स्वारस्य भारताच्या महत्त्वाकांक्षी उत्तर-दक्षिण व्यापार कॉरिडॉर योजनांना अनुकूल आहे.
CAR ने 21 व्या शतकातील उदयोन्मुख महासत्ता प्रतिस्पर्ध्यामध्ये बाजू न घेण्याच्या भारताच्या भूमिकेशी जुळवून घेत धोरणात्मक स्वायत्ततेवर लक्ष केंद्रित केले आहे.
राजकीय सुधारणांसाठी CAR सतत प्रवाहात असल्याचे दिसत आहे. उझबेकिस्तान आणि कझाकस्तानसह त्यांपैकी अनेकांनी लोक-अनुकूल घटनात्मक सुधारणा आणल्या आहेत. त्यांच्या आकांक्षा सुधारित कायद्याच्या शासनाकडे आणि हळूहळू लोकशाहीकरणाच्या दिशेने वाटचाल करू लागल्या आहेत. EU या राजकीय आणि आर्थिक सुधारणांवर अभिसरण सुरू करू शकते परंतु ते मूल्य-मुक्त चीन आणि रशियाशी स्पर्धा करत असल्याने काळजीपूर्वक चालले पाहिजे. तसेच प्रादेशिक अस्थिरतेच्या कायदेशीर भीतीचाही विचार केला पाहिजे. EU च्या मध्य आशियाई धोरणाने लोकशाहीकरणाच्या व्यावहारिक, व्यवसाय आणि स्थिरता-प्रेरित स्वरूपांवर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे. कायद्याचे राज्य आणि पर्यावरण आणि कामगारांच्या हक्कांना प्राधान्य दिले पाहिजे. त्याच वेळी नवीन प्रादेशिक पुरवठ्यामध्ये भरीव गुंतवणुकीची हमी दिली पाहिजे.
सुरक्षा, लोकशाही आणि व्यावसायिक दृष्टीकोनातून EU आणि CARs च्या नवीन धोरणांना पाठिंबा देण्यासाठी भारतासारखे भागीदार सुस्थितीत आहेत. विशेषत: सर्व देशांनी स्वतंत्र आणि धोरणात्मक स्वायत्त धोरणनिर्मितीसाठी नवीन-संशोधित रूपरेषा शेअर केली आहे.
सॅम्युअल डोवेरी वेस्टरबाय हे युरोपियन नेबरहुड कौन्सिल (ENC) चे व्यवस्थापकीय संचालक आहेत. जे बेल्जियम, तुर्की आणि मध्य आशियातील कर्मचारी असलेल्या ब्रुसेल्समध्ये आधारित EU अनुदानित स्वतंत्र थिंक-टँक आहेत.
अजाज वानी हे ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाऊंडेशनच्या स्ट्रॅटेजिक स्टडीज प्रोग्राममध्ये फेलो आहेत.
हे लेखकाचे वैयक्तिक विचार आहेत
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
Samuel Doveri Vesterbye is Managing Director of the European Neighbourhood Council (ENC) an EU funded independent think-tank based in Brussels with staff in Belgium Turkey ...
Read More +
Ayjaz Wani (Phd) is a Fellow in the Strategic Studies Programme at ORF. Based out of Mumbai, he tracks China’s relations with Central Asia, Pakistan and ...
Read More +
PREV
