चीनच्या सुरु असलेल्या आण्विक विस्तारामुळे शस्त्रास्त्रांची शर्यत वाढण्याची शक्यता आहे.
या महिन्याच्या सुरुवातीला बुलेटिन ऑफ ॲटोमिक सायंटिस्ट्सने चीनच्या आण्विक शक्तींचे वार्षिक मूल्यांकन प्रकाशित केले आहे. नवीनतम मूल्यमापनाच्या लेखकांनी असे म्हटले आहे की, चीनने त्याच्या अण्वस्त्रांचा महत्त्वपूर्ण विस्तार आणि आधुनिकीकरण तसेच त्याच्या शस्त्रागाराचा आकार वाढवला आहे. चीनच्या अण्वस्त्र कार्यक्रमात पारदर्शकतेचा तुलनेने अभाव असूनही ज्यामुळे त्याचे प्रमाण मोजणे कठीण होते. अहवालात असे म्हटले आहे की ते "संभवतः जगातील सर्वात वेगाने वाढणारे शस्त्रागार आहे."
दरम्यान, न्यूयॉर्क टाइम्सने डिसेंबर 2023 मध्ये प्रसिद्ध झालेल्या अहवालातील नवीन पुराव्याने असे सूचित केले आहे की "नवीन पिढीच्या अण्वस्त्रांची चाचणी घेण्यासाठी" चीन शक्यतो लष्करी तळ तयार करत आहे. जर असे असेल तर ते क्षेत्रासाठी आणि जागतिक अप्रसार ऑर्डरसाठी निश्चितपणे अनेक प्रकारे अस्वस्थ करणारे होऊ शकते.
“चायनीज अण्वस्त्रे, 2024” या बुलेटिन अहवालाच्या लेखकांनी असे नमूद केले आहे की, मूल्यांकनाच्या 2023 आवृत्तीपासून चीनने घन-इंधन आंतरखंडीय बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्रांवर (ICBMs) लक्ष केंद्रित करून तीन नवीन क्षेपणास्त्र सायलो फील्डवर काम सुरू ठेवले आहे. या अहवालानुसार, चीनने “त्याच्या द्रव-इंधन DF-5 ICBMs साठी नवीन सायलोच्या बांधकामाचा विस्तार केला आहे” तसेच “ICBMs आणि प्रगत धोरणात्मक वितरण प्रणालीचे नवीन प्रकार विकसित केले आहेत. संभाव्यतेसाठी अतिरिक्त वॉरहेड्स देखील तयार केले आहेत. एकदा या सिस्टीम तैनात केल्यानंतर त्यावर अपलोड करा." लेखकांनी असेही म्हटले आहे की चीनने "आपल्या दुहेरी-सक्षम DF-26 मध्यवर्ती-श्रेणीच्या बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्र शक्तीचा आणखी विस्तार केला आहे, ज्याने आण्विक भूमिकेत मध्यम-श्रेणी DF-21 ची पूर्णपणे जागा घेतल्याचे दिसते."
विशेषत: चिनी सैन्यातील विशेषत: पीपल्स लिबरेशन आर्मी (पीएलए) रॉकेट फोर्समधील व्यापक भ्रष्टाचाराच्या अहवालाच्या प्रकाशात या प्रणालींची कार्यक्षमता हा पूर्णपणे वेगळा प्रश्न आहे. मीडिया रिपोर्ट्सनुसार यू.एस.ने असे मूल्यांकन केले आहे की, "ग्राफ्टच्या प्रभावाची अनेक उदाहरणे आहेत, ज्यात इंधनाऐवजी पाण्याने भरलेली क्षेपणास्त्रे आणि पश्चिम चीनमधील क्षेपणास्त्र सायलोच्या विस्तृत क्षेत्र आहेत, क्षेपणास्त्रे प्रभावीपणे प्रक्षेपित करण्यासाठी. जे परवानगी देईल अशा प्रकारे कार्य करत नाहीत.
विशेषत: चिनी सैन्यातील विशेषत: पीपल्स लिबरेशन आर्मी (पीएलए) रॉकेट फोर्समधील व्यापक भ्रष्टाचाराच्या अहवालाच्या प्रकाशात या प्रणालींची कार्यक्षमता हा पूर्णपणे वेगळा प्रश्न आहे.
चीनने आपल्या सामरिक दलांची नौदल आणि हवाई शस्त्रेही वाढवली आहेत. नौदल आघाडीवर चीन आपल्या टाइप 094 बॅलिस्टिक मिसाईल पाणबुड्या (SSBNs) ला लांब पल्ल्याच्या JL-3 पाणबुडी-लाँच्ड बॅलिस्टिक मिसाइल्स (SLBMs) ने सुसज्ज करत आहे. JL-3 SLBM, अंदाजे 10,000 किलोमीटर पेक्षा जास्त पल्ला असलेले, पूर्वीच्या JL-2 क्षेपणास्त्रांच्या तुलनेत ही "महत्त्वपूर्ण सुधारणा" आहे ज्याची श्रेणी सुमारे 8,000 किमी होती आणि ती युनायटेड स्टेट्सला लक्ष्य करू शकणारी आहे.
अधिक प्रगत प्रकार 096 SSBN च्या तुलनेत टाइप 094 SSBN अजूनही "तुलनेने प्रभाव टाकणारे" मानले जातात, जे अद्याप सेवेत दाखल झालेले नाहीत. 2023 च्या पेंटागॉनच्या चायना मिलिटरी पॉवर रिपोर्ट (CMPR) नुसार टाइप 096 SSBNs 2020 च्या उत्तरार्धात किंवा 2030 च्या दशकाच्या सुरुवातीस सेवेत दाखल होण्याची अपेक्षा आहे. टाइप 096 SSBN अधिक प्रगत असल्याचे मानले जाते. "अत्याधुनिक" प्रमाणे स्टेल्थ, सेन्सर्स आणि शस्त्रास्त्रांच्या बाबतीत रशियन पाणबुड्या यांचा समावेश आहे. SSBN चे आयुर्मान सुमारे 30-40 वर्षे आहे हे लक्षात घेता, चीन दोन्ही SSBN थोड्या काळासाठी ऑपरेट करेल अशी अपेक्षा आहे. 2023 च्या CMPR ने असेही म्हटले आहे की, चीन त्याच्या जुन्या प्रकार 094 SSBN वर "दीर्घ-श्रेणी JL-3 SLBMs" आधीच मैदानात उतरवत आहे.
दरम्यान, चिनी अण्वस्त्रांच्या ताज्या अहवालात असे म्हटले आहे की, बीजिंग आपली धोरणात्मक हवाई क्षमता वाढवत आहे. अलीकडील अपग्रेडेशन "त्याच्या बॉम्बर्सना ऑपरेशनल आण्विक मिशन" प्रदान करत आहे, तसेच "हवा-लाँच केलेले बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्र विकसित करत आहे ज्यात आण्विक क्षमता असू शकते."
चिनी अण्वस्त्रसाठ्याच्या आकारावर असे मूल्यांकन केले जाते की चीनने "जमीन-आधारित बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्रे, समुद्र-आधारित बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्रे आणि बॉम्बरद्वारे वितरणासाठी अंदाजे 440 अण्वस्त्रांचा साठा तयार केला आहे" तर अतिरिक्त 60 शस्त्रास्त्रांच्या संदर्भात विचार करत आहेत. अधिक उत्पादनासह अखेरीस अतिरिक्त रोड-मोबाइल आणि सायलो-आधारित क्षेपणास्त्रे आणि बॉम्बर्स तयार केले गेले आहेत." हे पेंटागॉनच्या 2023 च्या CMPR अंदाजानुसार आहे. ज्यामध्ये म्हटले आहे की चीनकडे "मे 2023 पर्यंत 500 पेक्षा जास्त ऑपरेशनल आण्विक वॉरहेड्स आहेत." सीएमपीआरने असेही म्हटले आहे की, यूएसचा अंदाज आहे की चीनकडे 2030 पर्यंत 1,000 पेक्षा जास्त ऑपरेशनल आण्विक वॉरहेड्स असू शकतात. त्यापैकी बहुतेक उच्च तत्परतेच्या पातळीवर तैनात केले जातील आणि 2035 पर्यंत त्यांची शक्ती वाढवत राहील.
सीएमपीआरने जोडले की चीनने “या सायलोमध्ये कमीतकमी काही आयसीबीएम लोड केले आहेत. हा प्रकल्प आणि चीनच्या लिक्विड-प्रोपेलंट सायलो फोर्सचा विस्तार म्हणजे लाँच-ऑन-वॉर्निंग (LOW) स्थितीकडे वळवून त्याच्या आण्विक शक्तीची शांतताकालीन तयारी वाढवणे हा होय. सायलोचे बांधकाम चीनच्या शक्यतो विकसित होत असलेल्या लाँच-ऑन-वॉर्निंग क्षमतेशी जुळते, कारण सायलो जास्त वेगवान प्रतिक्रिया कमी वेळेत देऊ शकतात, जे आवश्यक आहे. याशिवाय, चीन उपग्रह-आधारित माध्यमांद्वारे तसेच रशियाशी सहकार्य करून आपली रणनीतिक गुप्त माहिती गोळा करण्याची क्षमता वाढवत आहे. चेतावणीच्या मुद्रेवर प्रक्षेपण करण्याच्या क्षमतेच्या विकासाबरोबरच, चीनने दुहेरी-उद्देशीय क्षेपणास्त्रांचा परिचय करून दिल्याने विरोधकांच्या मनात अस्पष्टता यासारख्या अनावश्यक गुंतागुंत निर्माण होतांना दिसतात, जो एक धोकादायक प्रस्ताव आहे.
चीनमधील सध्याच्या आण्विक सैन्याच्या विस्ताराबरोबरच आधुनिकीकरणासह, त्यांची वितरण प्रणाली तसेच बीजिंगचे प्रतिशोधनात्मक दुसरा स्ट्राइक करण्यासाठी लहान आण्विक शक्तीसह किमान प्रतिबंध करण्याचे दशके-दीर्घकालीन धोरण असे नव्या प्रश्नांसमोर उभे आहेत. इंडो-पॅसिफिकमधील प्रमुख शक्ती संबंधांची स्थिती पाहता हे प्रादेशिक प्रतिसादांना चालना देऊ शकते. चीनच्या SSBN सुधारणांमुळे AUKUS, युनायटेड स्टेट्स, युनायटेड किंगडम आणि ऑस्ट्रेलिया यांच्यातील त्रिपक्षीय व्यवस्था यासारख्या प्रतिबंधात्मक उपायांसाठी जोर दिला जात आहे, परंतु अशा अनेक भागीदारी असू शकतात. याव्यतिरिक्त प्रदेशातील देश शक्यतो त्यांच्या स्वतःच्या राष्ट्रीय प्रतिबंधक क्षमता वाढवतील.
शस्त्र नियंत्रण चर्चेत चीनचा सहभाग जरी मर्यादित असला तरी, हे एक चांगले पाऊल आहे असे म्हणावे लागेल. नोव्हेंबर 2023 मधील युनायटेड स्टेट्सशी झालेला संवाद हे अशा स्वरूपातील पहिले आशादायक चिन्ह होते. अपेक्षा अशी आहे की, यामुळे बीजिंग संवादाच्या उपयुक्ततेचे आणि पारदर्शकतेचे कौतुक करेल आणि किमान सापेक्ष दृष्टीने त्याच्या आण्विक विस्ताराला विराम देईल अशी आशा आहे. हे सर्व जर थांबवले नाही तर, चीनच्या आण्विक विस्तारामुळे, आण्विक शस्त्रास्त्रांचा विस्तार करण्याच्या दृष्टीने शस्त्रास्त्रांची शर्यत वाढण्याची शक्यता आहे.
हा लेख मूळतः द डिप्लोमॅटमध्ये प्रसिद्ध झाला आहे.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
Dr Rajeswari (Raji) Pillai Rajagopalan is the Director of the Centre for Security, Strategy and Technology (CSST) at the Observer Research Foundation, New Delhi. Dr ...
Read More +
PREV
