‘बॅक चॅनल’मधून दिसणारे जग

विल्यम बर्न्स यांनी १९८२ साली अमेरिकेच्या परदेश नीती खात्यात प्रवेश केला. रोनाल्ड रेगन, थोरले बुश, बिल क्लिंटन, धाकटे बुश आणि बराक ओबामा यांच्या अध्यक्षतेखाली परदेश खात्यात त्यांनी विविध पदांवर राहून डिप्लोमसी केली. शेवटी, डोनल्ड ट्रम्प यांची कारकीर्द सुरू होतांना २०१४ साली त्यांनी परदेश खात्याला रामराम ठोकला. कॉन्सुलेटमधे लोकांना व्हिसे देण्यापासून सुरवात करून ते उप-परदेश मंत्री या पदापर्यंत पोचले. वाटेत ते जॉर्डन आणि रशियात राजदूतही होते. २०१५ साली इराणशी केलेला अणू करार हा त्यांच्या कारकीर्दीचा सर्वोच्च बिंदू होता. ३२ वर्षाच्या राजनैतिक कारकीर्दीचा अनुभव गाठीशी बांधलेल्या बर्न्स यांचे ‘बॅक चॅनल’ हे पुस्तक नुकतेच प्रसिद्ध झालेय. त्यातून जागतिक घडामोडींचे नवे संदर्भ उलगडत जातात.

दुसऱ्या महायुद्धानंतर जगभरचे बलवान देश जगाची वाटणी करून आपापले हित साधत होते. जगाची प्रामुख्याने कम्युनिस्ट आणि भांडवलशाही-लोकशाहीवादी अशी विभागणी झाली होती. युद्धाच्या दाहक संघर्षानंतर नव्याने सुरु झालेला संघर्ष थंडपणाने सुरु झाल्याने, त्या काळाला शीतयुद्ध म्हणतात, हे आपण जाणतो. शीतयुद्द अस्ताला जात असताना म्हणजे रेगन यांच्या काळापासून विल्यम बर्न्स यांची कारकीर्द सुरु झाली.

तेव्हा चीनच्या आर्थिक प्रगतीची सुरुवात झाली नव्हती. रशियाची अर्थव्यवस्था घसरत होती आणि अमेरिका आणि युरोप मात्र जोरात होते. या स्थितीत रशियाला दमात घ्यायचे, रशिया आणि चीन यांच्यात फूट पाडायची असे अमेरिकेचं धोरण होते. आता जगात आपणच एकटे बलवान उरलो आहोत, अशा समजुतीत अमेरिका आक्रमक होऊन साऱ्या जगाशी वागत होती.

बर्न्स यांचा संबंध रशियाशी अधिक आला. कोसळलेली अर्थव्यवस्था, लोकशाहीचा अभाव, अंतर्गत विसंवाद या घटकांचा परिणाम होऊन सोविएत व्यवस्था कोसळली. घटक देश मोकळे झाले आणि रशियात काहीसे अराजक माजले. गोर्बाचेव्ह हे त्या व्यवस्थेला गती देणारे नेते होते. आधीच खलास झालेले युनियन आणि त्यानंतर तुकडे झालेला रशिया यामुळे रशियाची अवस्था आणखीनच बिकट झाली. रशिया दुखावला. गोर्बाचेव्ह यांच्यानंतर काही काळ येल्तसिन आले आणि नंतर येल्तसिनना बाजूला सारून पुतीन रशियाचे प्रमुख झाले. गोर्बाचेव्ह ते पुतीन या काळात बर्न्स सक्रिय मुत्सद्दी होते.

राजदूत म्हणून आपली कागदपत्रे सादर करायला अगदी पहिल्या प्रथमच बर्न्स पुतीनना भेटले ती घटना बर्न्स यांनी चित्रपटात शोभेल अशी लिहीलीय. शेकडो फूट लांबरूंद, आकाशाला भिडेल इतकी छताची उंची, किल्ल्याला शोभतील असे महाकाय दरवाजे आणि अशी अनेक दालने ओलांडत बर्न्स एका दालनात पुतीन यांची वाट पहात थांबले. आपणही शक्तीशाली आणि महान आहोत हे पुतीननी दाखवले. प्रचंड दरवाजा किलकिला करून बराच वेळ वाट पहायला लावून पुतीन आले. रशिया केवढा मोठा आहे ते तिथले फर्निचर, झुंबरे इत्यादीतून दाखवले जात होते.

एवढ्या भव्य अशा आमच्या रशियाशी तुमचं वागणं बरोबर नाही असं चेहरा, हालचालीनी दाखवत पुतीन सामोरे झाले. भेटल्या भेटल्या कागदपत्रे घ्यायच्याही आधी त्यानी सांगून टाकले की, अमेरिकेने जरा इतरांचाही विचार करायला शिकावे, रशियाशी नीट वागावे, नाही तर अमेरिकेचे काही खरं नाही. त्यानंतर बर्न्स यांच्या पुतीन यांच्याशी कित्येक भेटी झाल्या. प्रत्येक वेळी ते आक्रमक असत, पाय पसरून बसत, कधी तुटक तर कधी बोचक बोलत. रशियाचं दुखावलेपण नेहमी त्यांच्या वागणुकीतून ठळकपणे दिसत असे.

एकविसाव्या शतकात जग बदलले. तंत्रज्ञानानं जगाचा ताबा घेतला. सैन्य आणि लढायांनी नव्हे, तर देशांचे बाजार काबीज करून देश जिंकावेत असा विचार प्रवाह सुरु झाला. हा घडा चीनने बरोबर घेतला. पण अमेरिकेचा पीळ येवढा की, अजूनही अमेरिकेला तो प्रवाह समजत नाही. प्रतिस्पर्धी देशांना अंकित करण्याची राजनीती सोडून समंजसपणे जगासोबत रहायला शिकायचे, अशी नीती ओबामा अवलंबू पहात होते. त्यांनी तो धडा कदाचित अंजेला मर्केल यांच्याकडून घेतला असावा. ओबामा अध्यक्षपदाच्या कारकीर्दीत मर्केल यांच्याशी तासनतास फोनवर बोलत, त्यांच्याकडून सल्ला घेत.

ओबामा सीरिया आणि अफगाणिस्तानात अडकून पडले. लष्कराचा वापर करायच्या ऐवजी ड्रोनचा वापर करून सीरियात दहशतवाद्यांचा सामना करत राहिले. परंतू असाद यांच्यावरच कारवाई करण्याकडे त्यांचे दुर्लक्ष झाले. सीरियातले जमिनीवरचे वास्तव ते विसरले आणि नको तिथे वाटाघाटी करत राहिले. असाद यांनी विषारी वायू वापरून निष्पाप माणसांना मारले तेव्हा असाद यांना ठोकून काढायच्या ऐवजी ते रशियाला बरोबर घेऊन मुत्सद्देगिरी करत राहिले. अफगाणिस्तानाच्या चिखलात ते रुतून पडले. ना सगळे अमेरिकन सैनिक मागे घेतले ना अफगाण जनता आणि तेथील संस्था बळकट करण्यासाठी त्यांनी प्रयत्न केले.

बराक ओबामांच्या कारकीर्दीत दोन मोठ्या गोष्टी घडल्या. एक म्हणजे ओसामा बिन लादेनचा खातमा. या कारवाईमध्ये मुत्सद्देगिरी, पाकिस्तानला विश्वासात घेणे, रशियाशी बोलणे, सौदीची मदत घेणे असला घोळ ओबामानी घातला नाही. विश्वास ठेवण्यालायक माहिती पटापट जमवून, धोका पत्करून, अगदी चटचट त्यांनी ओसामा संपवला. ओसामा संपला, पण इस्लामी दहशतवाद संपला नाही याचा दोष ओबामांना देता येणार नाही.

ओबामांची दुसरी मोठी कामगिरी म्हणजे इराणबरोबर केलेला अणुकरार. इराणने चालवलेली अण्वस्त्रांची तयारी थांबवावी आणि त्या बदल्यात इराणवर टाकलेले आर्थिक निर्बंध दूर करावेत, इराणला आर्थिक मदत करावी अशा विचार अमेरिका व जर्मनी, रशिया, युके, फ्रान्स इत्यादी देशही करत होते. परंतु इराण सरकार हटवादी होते. मुत्सद्देगिरी साधत नव्हती. इराणमधले अंतर्गत राजकीय गट, सर्वेसर्वा खामेनी आणि अहमदीनेजाद इत्यादी पुढारी अडेलट्टू झाले होते. या स्थितीत ओमानच्या सुलतानानं पुढाकार घेतला आणि विल्यम बर्न्स यांनी करार घडवून आणला.

बर्न्स आठ महिने कराराची पार्श्वभूमी तयार करत होते. या घटनाचक्राचा वृत्तांत थरारक चित्रपटासारखा बर्न्स यांनी लिहिला आहे. ओमानच्या सुलतानांच्या एका बिझनेसमन मित्राने पुढाकार घेतला. सलमान त्याचे नाव. तो कितीपत विश्वासार्ह आहे, तो खरोखरच करार करू पहातोय की स्वतःचं उखळ पांढरे करू पहातोय ते कळत नव्हतं. मुळात ओमानचा सुलतानच का पुढाकार घेतोय, तेही कळत नव्हतं. आखातातल्या इतर अरब देशांवर मात करण्यासाठी तर तो ही खटपट करत नाहीये ना असाही एक मुद्दा होता. सुलतानाने एक खासगी फोन करून बर्न्स यांच्याशी संपर्क साधला आणि तिथून घटना मालिका सुरु झाली.

बर्न्स कोणत्याही खुणा नसलेल्या विमानाने प्रवास करत. मस्कतमधे लष्करी विमानतळाजवळच असलेल्या एका गुप्त ठिकाणी ते इराणच्या मुत्सद्द्यांना भेटत. इराणी मुत्सद्दी सतत बदलत, प्रत्येक गट प्रत्येक वेळी वेगळी भूमिका घेत असे. तासन तास, दिवसरात्र बैठका होत. बैठकीत तुंबळ वाद होत, टेबलांवर मुठी आदळत. माणसे रागावून बैठक सोडून निघून जात, नंतर थंड होऊन पुन्हा भेटत. इराणचा अमेरिकेवरचा राग, अमेरिकेचा इराणवरचा राग सतत उफाळून येत असे. किलो किलो कागद आणि रिपोर्ट चर्चेत असत. काही दिवस जात. चर्चा थांबे. दोन्ही बाजूची माणसे आपापल्या देशात जात. नंतर मस्कतमधे जमत.

शेवटी इराणी नेत्यांना वाटले की देश वाचवायचा असेल तर करार करणं भाग आहे. करार झाला. करारावर अमेरिका, जर्मनी, युके, फ्रान्स, रशिया इत्यादी लोकांनी सह्या केल्या पण कराराची पुर्ण पूर्वतयारी बर्न्स व त्यांच्या टीमनं केली होती हे करार होईपर्यंत कोणालाही माहित नव्हते. पेपरातल्या एक दोघांना कुणकुण लागली होती. काही तरी प्रयत्न होताहेत असं एकाद दोघांनी सूचित केलें होते. परंतु त्या पत्रकारांना बर्न्स आणि ओबामा यांनी अंधारातच ठेवले. त्यामुळे करार पार पडला.

मुत्सद्देगिरी म्हणजे काय असते याचा उत्तम वर्गपाठ इराण करारामधून मिळतो. बर्न्स आणि त्यांच्या टीमला आठ ते दहा महिने इतर सर्व कामे दूर सारून कराराचा अभ्यास करावा लागला. त्यात इराणचा सर्वांगीण अभ्यास आणि आखाती देशांचाही अभ्यास होताच. पर्शियन आणि अरबी भाषांचाही अभ्यास करावा लागला. वाटाघाटी करत असताना माणसे आपल्या कुटुंबापासून तुटलेली असत. घरच्या लोकांना चिंता असे की आपला बाप जातो तरी कुठ आणि करतो तरी काय. काही भानगड तर नाहीयेना असेही वाटत असे. मस्कतच्या बंद खोलीत तासनतास डोकेफोड करायची आणि एक इंचही पुढं सरकणं होत नसे. तरीही मनाचा तोल जाऊ न देता संध्याकाळी समुद्र किनाऱ्यावर फिरायला जायचे आणि तिथे पुन्हा विषय काढायचा. कधी चिमटे, कधी फटके, कधी फालतू विनोद. पण विषय सोडायचा नाही, निराश व्हायचे नाही.

करार झाला, श्रेय मिळालं त्या त्या देशांच्या प्रमुखांना. मुत्सद्दी आपापल्या जागी पुढल्या कामगिऱ्यांत मग्न झाले. बर्न्स त्यांच्या पुस्तकात म्हणतात की ट्रम्प यांची कारकीर्द सुरु झाल्यानंतर मुत्सद्देगिरीचा अंतच झाला आहे. ते स्वाभाविकच आहे. कारण बॉब वुडवर्डनी ट्रंप यांच्यावर लिहिलेल्या पुस्तकात म्हटले आहे की ट्रम्प काही वाचत नाहीत, कोणाचे ऐकत नाहीत, विविध खात्यानी तयार करून दिलेले खलिते वाचत नाहीत, टीव्हीचे त्यातही फॉक्स टीव्हीचे कार्यक्रम पहाताना त्यांना जे सुचते तेच असतं ट्रंप यांचे परदेश धोरण. ते धोरणही ट्विटरवर जाहीर होते.

बदललेले हे वारे बर्न्स आपल्या पुस्तकात कधी स्पष्टपणे, कधी ‘बिटवीन द लाइन्स’ पद्धतीने सुचवित जातात. वाचणाऱ्याला ‘हे जग आपले असले तरी या जगात जे घडते ते आपल्याला कळतेच असे नाही’, याची जाणीव हे पुस्तक वाचताना सतत होत राहत राहते.

• International Affairs
• Great Power Dynamics
• US Domestic Politics
• America
• America
• Back channel
• willam berns

The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.