आजच्या युगात, युद्ध जिंकण्यासाठी एखाद्याच्या बाजूने वातावरण तयार करण्यासाठी कथा तयार करणे (नरेटिव्ह फ्लो) आणि त्यांचा प्रसार करणे खूप महत्वाचे झाले आहे हे लक्षात घेऊन, चीन माहिती युद्धात त्याच्या धोरणात्मक क्षमता वाढवत आहे.
युरोप आणि पश्चिम आशियामधील सुरू असलेल्या संघर्षांमधून धडे घेत, पीपुल्स लिबरेशन आर्मी (PLA) दीर्घकालीन युद्धादरम्यान बल गुणाकार म्हणून काम करणाऱ्या लॉजिस्टिकल घटकांचे सुधार करण्याकडे लक्ष केंद्रित करीत आहे. या नवीन दृष्टिकोनाची कार्यवाही कशी केला जात आहे हे पाहण्यासाठी चिनी राष्ट्राध्यक्ष शी जिनपिंग यांच्या नुकत्याच केलेल्या भेटी आणि घोषणांकडे लक्ष द्यायला सुरुवात केली आहे.
अध्यक्ष जिनपिंग हे केंद्रीय लष्करी आयोगाचे प्रमुख आहेत , जे पीएलएच्या क्रियाकलापांवर नियंत्रण ठेवतात. या क्षमतेमध्ये त्यांनी अलीकडेच चोंगकिंग येथील आर्मी मेडिकल युनिव्हर्सिटीला भेट दिली तेथे त्यांनी युद्धभूमीवरील जखमी सैनिकांच्या उपचारांच्या पद्धती, सैनिकांची आरोग्य सेवा आणि वैद्यकीय रसद सहाय्य यासाठी नवीन तंत्रज्ञानाच्या वापराविषयी सांगितले. याशिवाय जिनपिंग यांनी चिनी सैन्यासाठी आधुनिक सुविधांनी सुसज्ज वैद्यकीय विद्यापीठे स्थापन करण्यावर भर दिला आणि सध्याच्या काळात युद्ध जिंकण्यासाठी आवश्यक असलेल्या चांगल्या वैद्यकीय सुविधांचे वर्णन केले. यासोबतच त्यांनी वैद्यकीय विद्यार्थ्यांना आणि लष्करी कर्मचाऱ्यांना 'रेड मिलिटरी डॉक्टर्स'ची नवी पिढी तयार करण्याचे आवाहन केले , म्हणजे अशा लष्करी डॉक्टरांना आणि वैद्यकीय कर्मचाऱ्यांना प्रशिक्षण द्या जे युद्धभूमीवर सैनिकांची काळजी घेऊ शकतील. चांगले उपचार करण्यासाठी सक्षम व्हा आणि सैनिकांची क्षमता वाढविण्यात मदत करा. अर्थात, शी जिनपिंग यांचा हा कॉल पीएलएच्या युद्धाशी संबंधित तयारी वाढविण्यासंदर्भातील त्यांच्या विधानांशी सुसंगत आहे. पीएलएने अलीकडेच झेजियांग प्रांतातील किनारपट्टीवरील बेटांवरून जखमी सैनिकांना बाहेर काढण्यासाठी लष्करी सराव केला. या सरावाच्या वृत्तानंतर अवघ्या काही दिवसांनी जिनपिंग यांनी देशातील प्रमुख लष्करी वैद्यकीय विद्यापीठाला भेट दिली. काही रणनीतीकारांच्या मते, या लष्करी सरावाचा उद्देश ज्यामध्ये जखमी पीएलए सैनिकांना युद्धभूमीतून सुरक्षितपणे बाहेर काढणे समाविष्ट होते तैवानवर चीनच्या संभाव्य हल्ल्याच्या प्रसंगी सैन्याच्या सज्जतेची चाचणी घेणे हा होता.
शी जिनपिंग यांच्या सैन्याच्या मुख्य रुग्णालयाच्या भेटीच्या अगदी जवळच, झेजियांग प्रांताच्या किनारपट्टीवरील बेटांवरून जखमी सैनिकांना बाहेर काढण्याचे सराव करण्यात आल्याच्या बातम्या आल्या.
कोरोना महामारीपासून राष्ट्राध्यक्ष जिनपिंग क्वचितच परदेश दौऱ्यावर जातात. मात्र , ते जेव्हा जेव्हा परदेश दौऱ्यावर जातात तेव्हा त्यामागे निश्चितच एक विशेष उद्देश असतो आणि विशिष्ट संदेश देण्याची रणनीती असते. अलीकडेच जिनपिंग यांनी युरोपला भेट दिली होती. परंतु त्यांच्या भेटीची वेळ अतिशय खास होती. मे 1999 मध्येच , तत्कालीन फेडरल रिपब्लिक ऑफ युगोस्लाव्हियामधील चिनी दूतावासावर नाटोने बॉम्बहल्ला केला होता ज्यात तीन चिनी नागरिक ठार झाले होते. या घटनेच्या आठवणी ताज्या करण्यासाठी शी जिनपिंग यांनी सर्बियन वृत्तपत्रात लेखही लिहिला आहे. लेखात नाटोच्या हवाई हल्ल्यांमुळे 8,000 नागरीकांचा मृत्यू कसा झाला आणि अंदाजे एक दशलक्ष लोक विस्थापित झाले याबद्दल तपशीलवार माहिती दिली आहे. जिनपिंग यांनी युक्रेनमध्ये पाश्चात्य देशांचा सहभाग असताना भूतकाळातील घटनांचा संदर्भ देऊन कथा तयार करण्याचे काम केले. संघर्षासाठी रशियावर हल्ला केला जात आहे आणि त्याचा निषेध केला जात आहे याशिवाय मानवाधिकार उल्लंघनाच्या मुद्द्यावरून अमेरिका चीनला घेरण्याचा प्रयत्न करत आहे.
चीनचे राष्ट्राध्यक्ष जगामध्ये आपल्या बाजूने कथन तयार करण्याबाबत किती गंभीर आहेत हे त्यांच्या नुकत्याच झालेल्या इन्फॉर्मेशन सपोर्ट फोर्स ( ISF ) स्थापन करण्याच्या निर्णयावरून समजू शकते. जिनपिंग यांनी पूर्वी स्थापन केलेल्या स्ट्रॅटेजिक सपोर्ट फोर्सला बरखास्त करून आयएसएफची स्थापना केली आहे. साहजिकच , चिनी लष्कराने यापूर्वी सायबर, अंतराळ, राजकीय आणि इलेक्ट्रॉनिक युद्धात मदत करण्यासाठी आणि नवीन क्षमता विकसित करण्यासाठी धोरणात्मक समर्थन दल तयार केले होते. शी जिनपिंग यांनी ' wǎngluò xìnxī xìtìng' [中文信息信系] , ज्याचा अर्थ 'इंटरनेट इन्फॉर्मेशन सिस्टीम' असा विचार मांडला आहे. म्हणजेच आजच्या काळातील युद्धे जिंकण्यासाठी त्यांनी इंटरनेट माहिती प्रणालीचा वापर महत्त्वाचा असल्याचे वर्णन केले आहे. चीनच्या सरकारी प्रसारमाध्यमांनी माहिती सहाय्य दलाचे वर्णन केवळ आधुनिक लष्कराचा प्रमुख आधारस्तंभ म्हणून केले नाही तर ते देशाच्या सैन्याच्या आधुनिकीकरणाला गती देण्याचे एक महत्त्वाचे साधन म्हणूनही वर्णन केले आहे. सध्या युद्धाबाबत चीनी कम्युनिस्ट पक्षाच्या ( सीपीसी ) विचारांमध्ये झालेला बदल चीनच्या संरक्षण मंत्रालयाच्या वेबसाईटवर प्रसिद्ध झालेल्या लेखातूनही दिसून येतो. या लेखात स्पष्टपणे नमूद केले आहे की , आजची युद्धे जिंकण्यासाठी माहितीवर प्रभुत्व मिळवणे म्हणजेच स्वत:च्या मर्जीनुसार माहिती पसरवण्याची क्षमता हा युद्धाचा अत्यंत महत्त्वाचा भाग असेल. या लेखानुसार, आज युद्धात विजय किंवा पराभव ठरवण्यात माहितीवरील नियंत्रण महत्त्वाची भूमिका बजावते.
जिनपिंग यांनी पूर्वी स्थापन केलेल्या स्ट्रॅटेजिक सपोर्ट फोर्सला बरखास्त करून आयएसएफची स्थापना केली आहे.
सीपीसीच्या युद्ध रणनीतीत स्पष्ट बदल झाला असून त्याअंतर्गत माहिती युद्धाला महत्त्व दिले जात आहे. पाहिल्यास , युद्धादरम्यान उपयुक्त ठरलेला हा बदल अनेक कारणांनी प्रेरित असू शकतो. पहिले कारण म्हणजे युद्धात प्रचंड खर्च होतो. चिनी रणनीतीकार सन त्झू याने चीनच्या राज्यकर्त्यांना दीर्घकाळ संघर्ष केल्याने देशाची संसाधने पैशात आणि पुरुषांमध्ये कशी कमी होऊ शकतात याबद्दल चेतावणी दिली होती. वरवर पाहता रशियाचे तत्कालीन संरक्षण मंत्री सर्गेई शोइगु यांनी म्हटले होते की सप्टेंबर 2022 पर्यंत रशिया - युक्रेन युद्धात 5,937 रशियन लष्करी जवानांनी आपला जीव गमावला होता. तथापि , सेंट्रल इंटेलिजन्स एजन्सी (सीआयए)चे माजी संचालक डेव्हिड पेट्रायस यांनी अंदाज व्यक्त केला आहे की युक्रेनमधील युद्ध सुरू झाल्याच्या एका महिन्याच्या आत इराकमधील अमेरिकेच्या दोन दशकांच्या युद्धात रशियाने जितके सैन्य गमावले होते तितकेच सैन्य गमावले. त्यांनी आपल्या लष्करी जवानांच्या दुप्पट संख्या गमावली सोशल मीडियावर पोस्ट केलेल्या अनेक व्हिडिओंमध्ये रशियन सैनिकांनी म्हटले आहे की, युक्रेनसोबतच्या युद्धात रशियाचे मोठ्या प्रमाणावर जीवित आणि मालमत्तेचे नुकसान झाले आहे. हे व्हिडिओ दाखवतात की मोठ्या संख्येने रशियन सैनिक कसे मरत आहेत आणि ते त्यांच्या अधिकाऱ्यांच्या आदेशाकडे दुर्लक्ष करत आहेत. एवढेच नाही तर युक्रेनने रशियन सैनिकांसाठी सुरू केलेल्या 'मला जगायचे आहे' या उपक्रमालाही मोठा पाठिंबा मिळाला आहे. ज्या रशियन सैनिकांना रशियात परतायचे नाही त्यांच्यासाठी हा उपक्रम सुरू करण्यात आला असून याअंतर्गत अनेक रशियन सैनिकांनी युक्रेनच्या लष्करासमोर आत्मसमर्पण केले आहे. जोपर्यंत अमेरिकेचा संबंध आहे , त्यांचे हवाई दल खूप प्रगत आहे. आणि इराक आणि अफगाणिस्तानमधील युद्धांमध्ये जखमी झालेल्या सैनिकांना मदत आणि बचाव करण्यात तिची हवाई क्षमता खूप प्रभावी ठरली आहे. असे असूनही , पेंटागॉन पुढील तयारीत व्यस्त आहे आणि गेल्या काही वर्षांपासून आपल्या लष्करी वैद्यकीय कर्मचाऱ्यांना प्रशिक्षण देत आहे, जेणेकरून भविष्यात अशा प्रकारच्या युद्धात जखमी सैनिकांना तातडीने मदत करता येईल. यासाठी अमेरिकेची संरक्षण आरोग्य संस्था लष्करी वैद्यकीय कर्मचाऱ्यांच्या प्रशिक्षणात अनेक नवीन गोष्टी जोडत आहे , जेणेकरून ते जखमी सैनिकांना उपचारासाठी युद्धभूमीतून सुरक्षितपणे बाहेर काढण्याचे कौशल्य प्राप्त करू शकतील. चीनबद्दल बोलायचे झाले तर पीएलए दीर्घ युद्धात अडकली तर त्याचा चिनी कम्युनिस्ट पक्षावरही वाईट परिणाम होऊ शकतो. चीन माहितीयुद्धाला महत्त्व देण्याचे दुसरे कारण म्हणजे रशिया - युक्रेन युद्ध आणि पश्चिम आशियामध्ये सुरू असलेल्या संघर्षादरम्यान राष्ट्राध्यक्ष जिनपिंग यांनी जागतिक स्तरावरील देश आणि लोकांच्या विविध दृष्टिकोनातून बरेच काही शिकले आहेत. जर आपण रशिया - युक्रेन युद्धाबद्दल बोललो तर रशिया जागतिक स्तरावर एकटा पडल्याचे दिसते. हमास - इस्त्रायल संघर्षाबद्दल बोलत असतानाच पॅलेस्टाईनला जगभरातून पूर्ण पाठिंबा मिळत आहे आणि त्याबद्दलची सहानुभूतीही सातत्याने वाढत आहे. पॅलेस्टाईनच्या समर्थनार्थ पाश्चिमात्य देशांमध्ये ज्या प्रकारे निदर्शने होत आहेत , त्यावरूनही हे स्पष्ट होते. शी जिनपिंग यांनी या घटनांमधून हे शिकले आहे की दीर्घकालीन युद्धांच्या काळात जागतिक स्तरावर व्यक्तीचे स्थान योग्यरित्या लोकांपर्यंत पोहोचवणे आणि स्वतःच्या विचारानुसार त्यांचे विचार बदलणे खूप महत्वाचे आहे.
पण सत्य हे आहे की चीनने माहिती युद्धाबाबत आपली नवी रणनीती आधीच राबवायला सुरुवात केली आहे. दक्षिण चिनी समुद्रातील सागरी विवादाबाबत चीन अपप्रचार करत असून या मुद्द्यावरून फिलिपाइन्सच्या जनतेची दिशाभूल करत आहे तसेच देशाच्या अंतर्गत बाबींमध्येही हस्तक्षेप करत असल्याचा आरोप फिलिपाइन्सच्या परराष्ट्र मंत्रालयाने केला आहे. फिलिपाइन्स सरकारच्या म्हणण्यानुसार चीनने आपल्या नौदलातील वरिष्ठ अधिकारी आणि चिनी मुत्सद्दी यांच्यातील कथित संभाषणाचे ऑडिओ रेकॉर्डिंग प्रसिद्ध केले आहेत, हा केवळ संभ्रम पसरवण्याचा हेतू आहे. फिलीपिन्स सरकारचे म्हणणे आहे की असे करून, चीन दुसऱ्या थॉमस शोल संदर्भात खोटी कथा तयार करण्याचा प्रयत्न करत आहे आणि हे दाखवण्याचा प्रयत्न करत आहे की दुसऱ्या थॉमस शोल वादावर दोन्ही देशांमध्ये अनौपचारिक करार झाला होता.
गेल्या काही वर्षांपासून अमेरिका आपल्या लष्करी वैद्यकीय कर्मचाऱ्यांना प्रशिक्षण देत आहे, जेणेकरून भविष्यात अशा प्रकारच्या युद्धात जखमी सैनिकांना तातडीने मदत करता येईल.
चीनचे प्राचीन युद्ध रणनीतीकार सन त्झू यांनी ड्रम्स आणि गँग हे युद्धादरम्यान एखाद्याचे विचार आणि कल्पना इतरांपर्यंत पोहोचवण्याचे एक महत्त्वाचे शस्त्र म्हणून वर्णन केले होते. अमेरिकेने व्हिडिओ शेअरिंग ॲप टिक टॉक वर बंदी घालण्याच्या प्रयत्नानंतर चीनकडून माहिती सहाय्यता दल स्थापन करण्याचा निर्णय घेण्यात आला आहे. खरेतर , अमेरिकेने राष्ट्रीय सुरक्षेच्या दृष्टीने टिकटॉकवर बंदी घालण्याचा निर्णय घेतला आहे, त्यामुळे आता चिनी मूळ कंपनीला या ॲपची मालकी परत घ्यावी लागणार आहे. याचा अर्थ पीएलए आता माहिती युद्धात अधिक रस घेईल.
शी जिनपिंग यांनी ज्या प्रकारे त्यांच्या धोरणात्मक दृष्टिकोनातून माहिती युद्धाला प्राधान्य दिले आहे आणि त्यासंबंधित सामरिक क्षमता वाढविण्याचे आवाहन केले आहे त्यामुळे भारतासमोर नवीन आव्हानेही निर्माण झाली आहेत. 2020 मधील गलवान संघर्षानंतर भारताने देशातील चीनचा प्रभाव कमी करण्यासाठी अनेक पावले उचलली आहेत आणि टिकटॉकसह अनेक चिनी ॲप्सवर बंदी घातली आहे. पण चिनी वृत्तसंस्था आणि भारतीय प्रसारमाध्यमे यांच्यात बातम्यांची देवाणघेवाण करण्याचे करार अजूनही कायम आहेत आणि हे कुठेतरी अडचणीचे कारण बनले आहे.
कल्पित मानकीकर हे ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशनचे फेलो आहेत.
सत्यम सिंग हे ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशनमध्ये रिसर्च इंटर्न आहेत.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
Kalpit A Mankikar is a Fellow with Strategic Studies programme and is based out of ORFs Delhi centre. His research focusses on China specifically looking ...
Read More +
Satyam Singh is a Research Intern under the Strategic Studies Programme at ORF, New Delhi. He studies China’s foreign policy, particularly in relation to India. In ...
Read More +
PREV
