.jpg)
Image Source: Getty
सीरियाचे माजी राष्ट्राध्यक्ष बशर अल-असद हे मध्यपूर्वेतील रशियाचे प्रमुख सहकारी होते. 2011 मध्ये सीरियन गृहयुद्ध सुरू झाल्यापासून रशियाने पश्चिम आशियातील भू-राजकारणात सक्रिय भूमिका बजावली आहे. 2015 मध्ये, जेव्हा असादचे सैन्य विनाशाच्या उंबरठ्यावर होते. त्यावेळी रशियाने हस्तक्षेप करून सीरियन सैन्य आणि इराणी समर्थित सैन्याला महत्त्वपूर्ण हवाई सहाय्य पुरवले. रशियाच्या पाठिंब्यामुळे सीरियातील सत्तेवर असादची पकड मजबूत झाली आहे. रशियाने परदेशात केलेली ही पहिलीच लष्करी कारवाई होती. तथापि, 2020 पासून, बशर अल-असद त्याच्या राजवटीविरुद्ध लढणाऱ्या इतर सीरियन पक्षांशी चर्चा करण्यास तयार नव्हता. कोविड महामारीनंतर सीरियातील अर्थव्यवस्था देखील कमकुवत झाली होती. त्यानंतर, 2024 च्या उन्हाळ्यात, उत्तर सीरियामध्ये झालेल्या विनाशकारी भूकंपामुळे त्यांच्याविरुद्ध प्रचंड संताप निर्माण झाला. असादसाठी परिस्थिती आणखी कठीण होती कारण 2022 पासून रशियाने युक्रेनमधील आपल्या लष्करी मोहिमेवर अधिक लक्ष केंद्रित केले आहे. त्याच वेळी, असादला पाठिंबा देणारा हिजबुल्ला गेल्या वर्षापासून इस्रायलशी लढण्यावर लक्ष केंद्रित करत आहे. परिणामी, असादचे सैन्य कमकुवत झाले. या सर्व घटकांमुळे असादची सत्तेवरील पकड कमकुवत झाली आहे. दरम्यान, तुर्की समर्थित हयात ताहरिर अल-शामने (HTS) अलेप्पो, हामा आणि होम्स ही शहरे ताब्यात घेऊन अनेक भागात वर्चस्व कमावले. 7 डिसेंबर 2024 पर्यंत बंडखोर गटांनी राजधानी दमास्कसला वेढा घातला होता. 8 डिसेंबर रोजी असद सीरियातून पळून गेले आणि मॉस्कोला पोहोचले, ज्यामुळे त्यांचे 24 वर्षांचे शासन संपुष्टात आले. या अलीकडील बदलांबद्दल रशियाची वृत्ती अतिशय व्यावहारिक आहे आणि त्याने या प्रदेशातील आपल्या हितसंबंधांचे रक्षण करण्यासाठी हयात ताहरिर अल-शाम शी संपर्क वाढवला आहे.
अंतरिम सरकारशी संवाद
रशिया आपल्या राजवटीच्या अखेरपर्यंत असादच्या पाठीशी उभा राहिला. खमेमिममध्ये तैनात असलेले रशियन सैन्य असादच्या सैन्याच्या बाजूने दहशतवाद्यांची आगेकूच रोखण्यासाठी लढत होते. मात्र, 8 डिसेंबरपासून रशियाची वृत्ती बदलली. मॉस्कोतील सीरियाच्या दूतावासाचे उद्घाटन नवीन झेंड्यासह झाले आणि रशियन सरकारी माध्यमांनी सीरियन बंडखोरांना 'दहशतवादी गट' म्हणण्याऐवजी 'सशस्त्र विरोधी पक्ष' म्हणण्यास सुरुवात केली. शिवाय, रशियन अधिकारी हयात तहरीर अल-शामच्या नेत्यांच्या संपर्कात होते. हयात ताहरिर अल-शाम संस्थांनी सीरियातील रशियाच्या लष्करी तळांच्या आणि राजनैतिक चौक्यांच्या सुरक्षेची हमी दिली. संयुक्त अरब अमिरातीच्या 'द नॅशनल' या वृत्तपत्रानुसार, रशिया आणि सीरियाच्या नवीन सरकारमधील चर्चा अद्याप सुरुवातीच्या टप्प्यात आहे आणि रशियन लष्कराचे नवीन सरकारशी चांगले संबंध आहेत. त्याच वेळी, दोन्ही बाजूंनी असादच्या प्रत्यार्पणाची कोणतीही चिथावणी किंवा मागणी झाल्याचे वृत्त नव्हते.
असाद ह्यांची हकालपट्टी झाल्यापासून सीरियातील रशियाच्या मोहिमांमध्ये बदल दिसून आला आहे. रशियाचे अध्यक्ष व्लादिमीर पुतीन यांनी आपल्या वार्षिक चर्चेत सांगितले की, पूर्वी बंडखोरांच्या ठिकाणांवर हल्ला करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या खमेमिममधील रशियाच्या हवाई तळांचा वापर आता मानवतावादी मदत देण्यासाठी केला जाऊ शकतो. पुतीन असेही म्हणाले की, सीरियातील सत्तापालट हा त्यांच्या देशाचा पराभव नव्हता. कारण सीरियाच्या गृहयुद्धात रशियाचा सहभाग हा देशात दहशतवादी अभयारण्यांची निर्मिती रोखण्यासाठी होता. पुतीन यांनी इस्रायलने सीरियाच्या भूभागावर कब्जा केल्याबद्दलही टीका केली.
8 डिसेंबरपासून सीरियाबद्दल रशियाची भूमिका अतिशय कमजोर झाली आहे. रशिया सीरियातील सर्व शक्तिशाली गटांच्या संपर्कात आहे. सीरियाला नव्या अंतरिम सरकारची गरज आहे. कारण हयात ताहरिर अल-शामला शक्य तितक्या भागीदारांची गरज आहे आणि नवीन व्यवस्थेसाठी रशियाच्या पाठिंब्यामुळे अंतरिम सरकारला वैधता मिळेल. हयात ताहरिर अल-शामच्या स्वतःच्या गणनेनुसार, अमेरिकेपेक्षा रशिया अधिक महत्त्वाचा आहे. अमेरिका उत्तर सीरियातील आदिवासी गटांना आणि कुर्दिश बंडखोरांनाही पाठिंबा देते. इतकेच नाही तर हयात ताहरिर अल-शामला रशियाच्या बंदी घातलेल्या दहशतवाद्यांच्या यादीतून काढून टाकले जाऊ शकते. यामुळे सीरियाच्या नवीन सरकारला वैधता मिळेल आणि दोन्ही देशांमध्ये अधिक औपचारिक संवाद होऊ शकेल.
सोव्हिएत संघाच्या विघटनानंतर दुसऱ्या देशात रशियाचा हा पहिला लष्करी हस्तक्षेप होता. यामुळे रशियाला केवळ सीरियामध्ये पाय रोवणे आणि या प्रदेशातील एक महत्त्वाची बाह्य संतुलन शक्ती बनणे शक्य झाले नाही, तर आंतरराष्ट्रीय दहशतवादाविरोधातील लढाईत लक्षणीय यश देखील मिळाले.
अलीकडेच, रशियाच्या संसदेचे वरिष्ठ सभागृह असलेल्या फेडरेशन कौन्सिलने दहशतवादी संघटनेच्या कारवायांवरील निर्बंध निलंबित करणारी यंत्रणा मंजूर केली. सुधारित कायद्यानुसार, जर एखाद्या संस्थेवर न्यायालयाने बंदी घातली असेल तर ती संस्थाही निलंबित केली जाऊ शकते. त्याऐवजी, बंदीचा निर्णय आता रशियन प्रजासत्ताकाच्या महाभियोजक किंवा त्याच्या प्रतिनिधीच्या आदेशानुसार केला जाईल. तथापि, तालिबान आणि रशिया यांच्यातील संवादाला कायदेशीर वैधता देण्यासाठी ही कायदेशीर दुरुस्ती आणण्यात आल्याचे रशियाने स्पष्ट केले आहे आणि निवेदनात हयात ताहरिर अल-शामचा उल्लेख केलेला नाही. तथापि, रशियन सरकारने सीरियाच्या अंतरिम सरकारप्रती भूमिका घेतली आहे. रशियाच्या चेचन्या प्रजासत्ताकाचे प्रमुख रमजान कादिरोव यांनी हयात ताहरिर अल-शामला दहशतवादी संघटनांच्या यादीतून काढून टाकण्याची मागणी केली आहे. असे दिसते की जर हयात तहरीर अल-शामने निर्धारित मानकांचे पालन केले तर त्याला रशियाच्या दहशतवादी संघटनांच्या यादीतूनही काढून टाकले जाऊ शकते.
पश्चिम आशियातील एक महत्त्वाची समतोल बाह्य शक्ती
2015 मध्ये, बशर अल-असदच्या विनंतीवरून, इस्लामिक स्टेट आणि बाथ पार्टीशी लढणाऱ्या विरोधी दलांना रोखण्यासाठी रशियाने सीरियातील गृहयुद्धात हस्तक्षेप केला. त्यानंतर रशियाने सीरियन सैन्य आणि इराणच्या पाठिंब्यावर असलेल्या सशस्त्र गटांना हवाई सहाय्य पुरवले. यामुळे यादवी युद्धाचा मार्ग बदलला आणि संतुलन बशर अल-असदच्या बाजूने झुकले. सोव्हिएत संघाच्या विघटनानंतर दुसऱ्या देशात रशियाचा हा पहिला लष्करी हस्तक्षेप होता. यामुळे रशियाला केवळ सीरियामध्ये पाय रोवणे आणि या प्रदेशातील एक महत्त्वाची बाह्य संतुलन शक्ती बनणे शक्य झाले नाही, तर आंतरराष्ट्रीय दहशतवादाविरोधातील लढाईत लक्षणीय यश देखील मिळाले. 2017 मध्ये, रशिया आणि सीरियाने एका करारावर स्वाक्षरी केली ज्यामुळे रशियाला टार्टस नौदल तळ आणखी 49 वर्षांसाठी वापरण्याची परवानगी मिळाली. रशिया आणि सीरियामध्ये खमीमी हवाई तळावरही अशाच प्रकारचा करार करण्यात आला होता. हे दोन्ही तळ रशियासाठी प्रमुख लष्करी केंद्रे होती आणि त्यामुळे पूर्व भूमध्य प्रदेशात त्याचे वर्चस्व प्रस्थापित करण्यास मदत झाली. इतकेच नाही तर, आफ्रिकेत पाय रोवण्यासाठी सीरियाने रशियाचा तळ म्हणूनही काम केले. मध्यपूर्वेत रशियाचा प्रभाव वाढला आणि आखाती देशांशी त्याचे राजकीय संपर्क वाढतच गेले. तुर्की आणि इराणबरोबरच्या वाटाघाटीमध्येही रशियाने आघाडी घेतली आहे. अस्ताना संवादात स्थान मिळवण्यासाठी तुर्कीने असद सरकारशी संबंध सामान्य करण्यास सुरुवात केली. अस्ताना चर्चेचा उद्देश सीरियातील संघर्ष संपवणे आणि तुर्कीच्या दक्षिण सीमेवर एक बफर झोन तयार करणे हा होता.
युक्रेन युद्धानंतर पश्चिम आशियातील बदल
मात्र, युक्रेनमध्ये युद्ध सुरू झाल्यापासून सीरियावरील रशियाची पकड कमी होऊ लागली होती. व्यापार मार्ग बदलण्यासाठी रशिया तुर्कीवर अवलंबून राहिला. युक्रेनबरोबरचा रशियाचा वायू पुरवठा करार 2025 मध्ये संपुष्टात येतो आणि तुर्कमेनिस्तान पाइपलाइन हा रशियासाठी युरोपला वायू पुरवठा करण्याचा एकमेव मार्ग आहे. अशा परिस्थितीत, गॅस पुरवठ्यासाठी रशियाबरोबर करार करण्याच्या दृष्टीने तुर्की फायदेशीर स्थितीत आहे. सीरियामध्ये रशियाची लष्करी उपस्थिती केवळ युक्रेनच्या आघाडीवर सैन्य पाठविण्यापुरती मर्यादित राहिलेली नाही, तर इराण समर्थित हिजबुल्ला गेल्या ऑक्टोबर 2023 पासून इस्रायलवर अधिक लक्ष केंद्रित करत आहे. अशा परिस्थितीत असदविरोधी गटांची ताकद लक्षणीयरीत्या वाढली होती. असाद यांची हकालपट्टी झाल्यापासून या प्रदेशातील भू-राजकारणावर तुर्की आणि इस्रायलचे वर्चस्व राहिले आहे. त्या तुलनेत रशियाचा प्रभाव कमी होत आहे. अशा परिस्थितीत रशियाचे तुर्की आणि इस्रायलशी असलेले संबंध 2015 पूर्वीच्या स्थितीपर्यंत पोहोचण्याची शक्यता आहे.
सीरियामध्ये रशियाची लष्करी उपस्थिती केवळ युक्रेनच्या आघाडीवर सैन्य पाठविण्यापुरती मर्यादित राहिलेली नाही, तर इराण समर्थित हिजबुल्ला गेल्या ऑक्टोबर 2023 पासून इस्रायलवर अधिक लक्ष केंद्रित करत आहे.
पुढे काय होणार?
तसे, रशियाने सीरियातील आपले हित काही प्रमाणात राखण्यात यश मिळवले आहे. परंतु बशर अल-असदची हकालपट्टी हे मध्यपूर्वेतील रशियाची स्थिती कमकुवत होण्याचे संकेत देते. अशा परिस्थितीत रशिया मध्यपूर्वेच्या भू-राजकारणात पूर्वीसारखी भूमिका बजावू शकणार नाही. अशा परिस्थितीत, अशी अपेक्षा आहे की रशिया सीरियाबद्दलच्या आपल्या भूमिकेमध्ये लवचिक असेल आणि हयात ताहरिर अल-शाम यांच्या नेतृत्वाखालील नवीन शासन तसेच इतर सशस्त्र संघटनांशी तालिबानशी ज्याप्रकारे संबंध प्रस्थापित करत आला आहे, त्याचप्रकारे संबंध प्रस्थापित करेल. या संघटनांना दहशतवादी संघटनांच्या यादीतूनही काढून टाकले जाऊ शकते. संघर्षानंतरची परिस्थिती हाताळण्यात रशिया सक्रिय राहू शकतो, ज्यामुळे सीरियाच्या अर्थव्यवस्थेच्या पुनर्बांधणीस मदत होऊ शकते. तथापि, शेवटी, मध्यपूर्वेतील रशियाचे दीर्घकालीन धोरण सीरियातील अंतर्गत परिस्थिती कशी उलगडते यावर अवलंबून असेल.
राजोली सिद्धार्थ जयप्रकाश हे ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाऊंडेशनमध्ये स्ट्रॅटेजिक स्टडीज प्रोग्राममध्ये संशोधन सहाय्यक आहेत.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
PREV
