नाटो आणि भारत स्वातंत्र्य आणि लोकशाहीच्या सामायिक मूल्यांमध्ये एकत्र आहेत आणि दोघांनाही स्थिर आणि सुरक्षित इंडो-पॅसिफिकमध्ये स्वारस्य आहे.
हा लेख ‘रायसीना एडिट २०२४’ या मालिकेचा भाग आहे.
रायसिना डायलॉग 2021 मध्ये, नाटोचे सरचिटणीस जेन्स स्टोल्टनबर्ग यांनी भर दिला की, नाटोची जागतिक भागीदारी केवळ इंडो - पॅसिफिक प्रदेशातच नाही तर जगभरात बळकट करण्याचे महत्त्व वाढले आहे कारण आपण अधिक जटिल आणि एकमेकांशी जोडलेल्या जगात राहतोय. नाटोचे सुरक्षा वातावरण पूर्वीपेक्षा अधिक धोकादायक अनिश्चित आणि स्पर्धात्मक बनले आहे.
युरोपमधील पूर्ण - प्रमाणावरील युद्धाचे पुनरागमन आणि इंडो - पॅसिफिक प्रदेशातील वाढता तणाव हे दर्शविते की आपली सुरक्षा केवळ प्रादेशिकतेपुरती मर्यादित नाही तर जागतिक आहे. सार्वभौम राष्ट्र असलेल्या युक्रेनवर रशियाचे बेकायदेशीर आक्रमण, स्वातंत्र्य आणि लोकशाहीवर विश्वास ठेवणाऱ्या आपल्या सर्वांवर परिणाम करते. चीनची स्वतःच्या देशात वाढत चाललेली दडपशाही आणि इतर देशांबद्दलची गुंडगिरीची वृत्ती यामुळे आपली सुरक्षा, मूल्ये आणि हितसंबंधांना धोका निर्माण झाला आहे.
सार्वभौम राष्ट्र असलेल्या युक्रेनवर रशियाचे बेकायदेशीर आक्रमण, स्वातंत्र्य आणि लोकशाहीवर विश्वास ठेवणाऱ्या आपल्या सर्वांवर परिणाम करते.
भारत ही जगातील सर्वात मोठी लोकशाही आहे. ही एक वाढणारी अर्थव्यवस्था आणि एक महत्त्वाची जागतिक शक्ती आहे. नाटोचे सरचिटणीस यांनी रायसीना डायलॉगमध्ये म्हटल्याप्रमाणे, नाटोने भारतासोबतचा संवाद एका नव्या उंचीवर नेण्याची हीच योग्य वेळ आहे, जेणेकरुन एकत्रितपणे आपण आपल्या सामायिक मूल्ये आणि नियमांच्या आधारे आंतरराष्ट्रीय व्यवस्थेचे रक्षण करू शकू.
जवळपास 75 वर्षांपासून , अटलांटिक महासागराच्या दोन्ही बाजूंच्या आमच्या मित्र राष्ट्रांचे एकत्रित संरक्षण आणि सुरक्षा सुनिश्चित करण्यासाठी आणि आमच्या सीमांच्या पलीकडे शांतता आणि स्थिरता वाढवण्यासाठी नाटोने युरोप आणि उत्तर अमेरिका यांना एकत्र केले आहे. ही युती 1949 मध्ये 12 सदस्य देशांसह स्थापन करण्यात आली होती ज्यांची संख्या आता 31 झाली आहे आणि लवकरच 32 वा देश देखील त्यात सामील होणार आहे. अशा प्रकारे एक अब्ज लोकसंख्या नाटोच्या सुरक्षा चौकटीच्या कक्षेत येते.
दुसऱ्या महायुद्धाच्या समाप्तीनंतर आज आपण सर्वात धोकादायक सुरक्षा वातावरणाचा सामना करत आहोत. रशियाने युक्रेनवर केलेल्या हल्ल्याने युरोपातील अनेक दशकांची शांतता भंग पावली आहे या युद्धाचे अनेक परिणाम जगभर दिसत आहेत, जसे की जागतिक अन्न आणि ऊर्जा संकट त्यामुळे पर्यावरण आणि अर्थव्यवस्थेचे मोठे नुकसान झाले असून जगात अस्थिरता निर्माण झाली आहे.
युक्रेनवर रशियाचा बॉम्बहल्ला आणि नागरिक आणि गैर - लष्करी मालमत्तेवर सातत्याने होणारे हल्ले हे दाखवून दिले आहे की रशियाला मानवी जीवनाची पर्वा नाही. रशियाने आंतरराष्ट्रीय कायद्यांचे आणि संयुक्त राष्ट्रांच्या चार्टरचे खुलेआम उल्लंघन केल्याने संपूर्ण जगाला धोका निर्माण झाला आहे. ही आक्रमकता सार्वभौमत्व , प्रादेशिक अखंडता आणि आत्मनिर्णयाच्या पायावर थेट हल्ला आहे , जे आंतरराष्ट्रीय व्यवस्थेचे स्तंभ आहेत आणि जे आंतरराष्ट्रीय शांतता आणि सुरक्षा सुनिश्चित करतात.
नाटो संपूर्ण एकजुटीने आणि ताकदीने या हल्ल्याला तोंड देत आहे या युद्धात नाटो थेट सहभागी नसला तरी. परंतु, त्याने आपली संरक्षण रेषा आणि शत्रूला घाबरवण्याची क्षमता लक्षणीयरीत्या वाढवली आहे जेणेकरून हे युद्ध युक्रेनच्या सीमेपलीकडे वाढू नये याची खात्री करता येईल. गेल्या जुलैमध्ये, लिथुआनियाची राजधानी विल्नियस येथे झालेल्या शिखर परिषदेत नाटो सदस्य राष्ट्रांनी 2014 मध्ये रशियाच्या क्राइमियाच्या बेकायदेशीर सामीलीकरणापासून सुरुवात करून आमच्या संरक्षण रेषेत आणि शत्रूचा सामना करण्याच्या आमच्या क्षमतेमध्ये मूलभूत बदल घडवून आणण्यास सहमती दर्शविली.युक्रेनच्या पूर्व भागात डोनबासमध्ये घुसखोरी झाल्यापासून ठोस शब्दांत, याचा अर्थ नाटो सैन्याने अधिक तयारी केली जाईल आणि शीतयुद्धानंतरची ही सर्वात व्यापक आणि मजबूत संरक्षण योजना आहे. याशिवाय नाटो देशांनी संरक्षण क्षेत्रात आणखी गुंतवणूक करण्यावर आणि संरक्षण उद्योगातील सहकार्य वाढविण्यावर भर दिला जेणेकरून युक्रेनच्या स्वसंरक्षणासाठी आणि संरक्षणासाठी शस्त्रास्त्रांचे उत्पादन वाढवता येईल.
त्याच वेळी, नाटोचे भागीदार देश युनायटेड नेशन्सच्या चार्टरनुसार युक्रेनला आपला पाठिंबा वाढवत आहेत आणि अभूतपूर्व लष्करी , आर्थिक आणि मानवतावादी सहाय्य देत आहेत. नाटोद्वारे, त्याचे भागीदार देश त्याला आवश्यक ते घातक नसलेले समर्थन पुरवत आहेत जेणेकरून ते तात्काळ आपल्या स्वातंत्र्यासाठी लढू शकतील आणि त्याच वेळी ते दीर्घकालीन सुरक्षा आणि संरक्षण क्षेत्र मजबूत करू शकतील. नाटो मित्र राष्ट्रांनी नवीन नाटो युक्रेन कौन्सिलच्या माध्यमातून त्यांचे राजनैतिक संबंध प्रगत केले आहेत, जेथे ते संकटाच्या वेळी सल्लामसलत करण्यासाठी आणि संयुक्त निर्णय घेण्यासाठी समवयस्क म्हणून भेटतात. विल्नियस समिट दरम्यान भागीदार देशांनी युक्रेन भविष्यात नाटो सदस्य बनण्याच्या स्पष्ट दृष्टीकोनावर सहमती दर्शविली. त्यांनी बोस्निया आणि हर्झेगोविना सारख्या इतर भागीदार देशांबद्दल चिंता व्यक्त केली, जे रशियाच्या प्रतिकूल वर्तनामुळे आणि त्यांच्या अंतर्गत बाबींमध्ये हस्तक्षेप आणि गुंडगिरीमुळे त्रस्त आहेत. जॉर्जिया आणि मोल्दोव्हाला मदत वाढवण्यावरही सहमती झाली आहे.
त्याच वेळी, नाटोचे भागीदार देश युनायटेड नेशन्सच्या चार्टरनुसार युक्रेनला आपला पाठिंबा वाढवत आहेत आणि अभूतपूर्व लष्करी, आर्थिक आणि मानवतावादी सहाय्य देत आहेत.
रशियाच्या या हल्ल्याला आपण कसा प्रतिसाद देतो आणि आंतरराष्ट्रीय कायद्याचे त्याचे निर्लज्ज उल्लंघन हे येणाऱ्या पिढ्यांसाठी जागतिक सुरक्षा परिभाषित करेल. रशियाचे अध्यक्ष पुतीन युक्रेनमध्ये जिंकले तर चीनसारख्या इतर हुकूमशाही देशांचे मनोबल वाढेल आणि ते बळाच्या जोरावर काहीही साध्य करू शकतात असा विश्वास त्यांना वाटेल. हे जग आजच्यापेक्षा अधिक धोकादायक बनवेल.
तथापि, नाटो चीनला आपला शत्रू मानत नाही परंतु चीनच्या महत्त्वाकांक्षा आणि इंडो - पॅसिफिकसह जगभरातील जबरदस्ती धोरणे आमच्या हितसंबंधांना, सुरक्षा आणि मूल्यांना आव्हान देत आहेत. चीनला नियमांवर आधारित आंतरराष्ट्रीय व्यवस्था मोडीत काढायची आहे. अंतराळ, सायबर आणि सागरी क्षेत्र देखील त्याचे लक्ष्य आहेत. देशांना स्वत : वर अवलंबून बनवण्याच्या आणि त्याच्या भागीदार देशांसह इतर प्रदेशांमधील महत्त्वपूर्ण पायाभूत सुविधा आणि धोरणात्मक संसाधनांवर नियंत्रण ठेवण्याच्या चीनच्या प्रयत्नांमुळे नाटोची चिंता वाढली आहे. रशिया आणि चीन यांच्यातील वाढती मैत्री आणि जागतिक व्यवस्था कमकुवत करण्याचे त्यांचे प्रयत्न सर्वांसाठी चिंताजनक आहेत. संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदेचा स्थायी सदस्य या नात्याने चीनने रशियावर आपला मोठा प्रभाव वापरून युक्रेनमधील युद्ध थांबवण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे आणि त्याला शस्त्रास्त्रे व इतर संसाधनांची मदत करणे थांबवावे. भारताचे पंतप्रधान म्हणून हे युद्धाचे युग नाही असे नरेंद्र मोदी यांनी म्हटले आहे.
या वाढत्या धोरणात्मक स्पर्धेबरोबरच, आपले व्यापक धोरणात्मक वातावरणही सततच्या कमकुवतपणाचे आणि वारंवार येणाऱ्या धक्क्यांचे बळी आहे. आपल्या सुरक्षा , आंतरराष्ट्रीय शांतता आणि समृद्धीसमोरील सर्वात असमान आणि थेट आव्हान म्हणजे दहशतवाद विशेषत: नाटोच्या दक्षिणेकडील भागात, आम्ही अस्थिरता आणि संकटांचा सामना करत आहोत ज्यांची मुळे खोलवर आहेत आणि जिथे अनेक समुदाय, अर्थव्यवस्था आणि राजकीय कलाकार सक्रिय आहेत. या सोबतच आपल्या अस्तित्वाला धोका निर्माण करणारे हवामान बदल, नाजूक संस्था, आरोग्य आणीबाणी आणि अन्न असुरक्षितता यांसारखी आव्हाने देखील आहेत. आमच्या सुरक्षेसाठी इतर धोके आणि आव्हानेही सातत्याने वाढत आहेत जसे की सायबर आणि हायब्रिड हल्ले, आण्विक तंत्रज्ञानाचा प्रसार, विघटनकारी तंत्रज्ञान आणि जागतिक महामारी इत्यादी.
देशांना स्वत: वर अवलंबून बनवण्याच्या आणि त्याच्या भागीदार देशांसह इतर प्रदेशांमधील महत्त्वपूर्ण पायाभूत सुविधा आणि धोरणात्मक संसाधनांवर नियंत्रण ठेवण्याच्या चीनच्या प्रयत्नांमुळे नाटोची चिंता वाढली आहे.
कोणताही एक देश या आव्हानांना स्वतःहून तोंड देऊ शकत नाही जागतिक आव्हानांचा सामना करण्यासाठी संपूर्ण जगाला एकत्र यावे लागेल. आणि म्हणूनच नाटो आमच्या जवळच्या आणि दूरच्या भागीदारांसोबत काम करण्यासाठी कटिबद्ध आहे, ज्यात इंडो - पॅसिफिक प्रदेशातील लोकांचा समावेश आहे.
आम्ही नेहमी केल्याप्रमाणे, नाटो देखील या नवीन सुरक्षा वास्तवाशी जुळवून घेत आहे. 2022 मध्ये नाटोच्या नेत्यांनी एक नवीन 'रणनीतिक दृष्टी' स्वीकारली. वाढत्या धोरणात्मक स्पर्धा आणि अस्थिरतेच्या जगाला सामोरे जाण्यासाठी ही योजना आहे. ही दृष्टी नाटोच्या मुख्य उद्दिष्टाचा पुनरुच्चार करते, ती म्हणजे आमची सामूहिक सुरक्षा सुनिश्चित करणे. व्हिजन नाटोच्या तीन प्रमुख जबाबदाऱ्यांचा पुनरुच्चार करते : सर्व धोक्यांना प्रतिसाद देणे आणि शत्रूंना परावृत्त करणे, संकटांना प्रतिसाद देण्याची आणि रोखण्याची आमची क्षमता मजबूत करणे आणि आमच्या भागीदारांसह सुरक्षा सहकार्यामध्ये गुंतवणूक करणे. यात इंडो - पॅसिफिक प्रदेशाचाही समावेश आहे.
भारतीय पॅसिफिक प्रदेश हा जगातील अंदाजे 65 टक्के लोकसंख्येचे निवासस्थान आहे आणि जगातील काही वेगाने वाढणाऱ्या अर्थव्यवस्थांचे घर आहे. जगाच्या एकूण व्यापारात युरोप आणि भारतीय पॅसिफिकचा वाटा 70 टक्के आहे, तर जगातील एकूण विदेशी थेट गुंतवणुकीच्या 60 टक्के वाटा या दोन्ही देशांचा आहे. नाटोचे अनेक मित्र आणि युरोपियन युनियन ( EU ) देशांचे या प्रदेशात खोल संबंध आणि उपस्थिती आहे. दोन्ही प्रदेशांची अर्थव्यवस्था एकमेकांशी खोलवर जोडलेली आहे आणि सुरक्षेच्या बाबतीतही असेच म्हणता येईल. जगाच्या समृद्धीसाठी आणि सुरक्षिततेसाठी, भारतीय पॅसिफिक प्रदेश मुक्त असणे आवश्यक आहे.
दक्षिण चीन समुद्र हा जागतिक व्यापाराचा प्रमुख मार्ग आहे. तैवान हा अर्धसंवाहकांचा सर्वात महत्त्वाचा उत्पादक आहे, ज्यावर आधुनिक तंत्रज्ञान अवलंबून आहे. दक्षिण चिनी समुद्रातील स्थिती बळाच्या माध्यमातून बदलण्याचा कोणताही प्रयत्न केल्यास त्याचे आर्थिक आणि सुरक्षा परिणाम विनाशकारी होतील. नाटो उत्तर कोरियाच्या प्रक्षोभक वर्तनाबद्दल, त्याच्या आण्विक क्रियाकलाप आणि त्याच्या बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्र कार्यक्रमाबद्दल खूप चिंतेत आहे. उत्तर कोरियाच्या या कृतींमुळे संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदेच्या अनेक ठरावांचे उल्लंघन होत आहे आणि त्यामुळे केवळ प्रादेशिक सुरक्षेलाच नव्हे तर संपूर्ण जगाच्या सुरक्षेलाही गंभीर धोका निर्माण झाला आहे.
जगाच्या एकूण व्यापारात युरोप आणि भारतीय पॅसिफिकचा वाटा 70 टक्के आहे, तर जगातील एकूण विदेशी थेट गुंतवणुकीच्या 60 टक्के वाटा या दोन्ही देशांचा आहे.
विशाल महासागरांनी दोन प्रदेश वेगळे केले असूनही, नाटो आणि त्याचे इंडो - पॅसिफिकमधील भागीदारांना समान आव्हानांचा सामना करावा लागतो आणि सामायिक मूल्ये आणि मुक्त आणि मूल्यांवर आधारित जागतिक व्यवस्थेची समान दृष्टी आहे. म्हणूनच नाटोने माद्रिद आणि विल्नियस येथे झालेल्या शेवटच्या दोन शिखर परिषदेसाठी इंडो - पॅसिफिक प्रदेश, ऑस्ट्रेलिया, जपान, न्यूझीलंड आणि दक्षिण कोरियामधील आपल्या समकक्ष आणि भागीदारांना आमंत्रित केले आहे. आम्ही आमच्या राजनैतिक आणि व्यावहारिक सहकार्याचा विस्तार करत आहोत, ज्यामध्ये सायबर सुरक्षा, सागरी सुरक्षा आणि नवीन तंत्रज्ञान यांचा समावेश आहे.
भारत ही जगातील सर्वात मोठी लोकशाही, वेगाने वाढणारी प्रमुख अर्थव्यवस्था आणि एक मोठी आंतरराष्ट्रीय शक्ती आहे. भारत हा संयुक्त राष्ट्रांच्या शांतता सेनेत योगदान देणारा पाचवा सर्वात मोठा देश आहे आणि जागतिक स्तरावर त्याची भूमिका अत्यंत गांभीर्याने घेतो. 2023 मधील G20 शिखर परिषदेत हे स्पष्टपणे दिसून आले नाटो आणि भारत हे मिळून 2.4 अब्ज लोक राहतात किंवा जगाच्या लोकसंख्येच्या 30 टक्के आहेत.
नाटो ही युरोप आणि उत्तर अमेरिकेची प्रादेशिक युती आहे आणि त्याचे स्वरूप भविष्यातही असेच राहील. परंतु त्याचे जगभरातील भागीदारांचे जाळे मजबूत आहे आणि भारतासारख्या देशांसोबत ठोस संवाद साधला आहे. नाटोशी कोणतीही औपचारिक भागीदारी नसतानाही, भारत गेल्या अनेक वर्षांपासून त्याच्याशी सतत संवाद साधत आहे.
आमची सामायिक मूल्ये जपण्यासाठी आणि आमचे व्यावहारिक आणि ठोस सहकार्य वाढवण्यासाठी, नाटोला भारतासोबत संवाद वाढवण्यात रस आहे आणि त्यांच्या परराष्ट्र धोरणाचा पूर्ण आदर आहे. नाटोसाठी भारतासोबतच्या सखोल संबंधांमुळे भारत - पॅसिफिक प्रदेशातील विद्यमान भागीदारी आणखी समृद्ध होईल. नाटोसह देवाणघेवाण वाढवून, भारत अनेक नाटो भागीदार आणि युरोपियन युनियन ( EU ) सोबत विकसित केलेले द्विपक्षीय आणि बहुपक्षीय संबंध आणखी मजबूत करू शकतो.
नाटो ही युरोप आणि उत्तर अमेरिकेची प्रादेशिक युती आहे आणि त्याचे स्वरूप भविष्यातही असेच राहील.
नाटो आणि भारत स्वातंत्र्य, लोकशाही , सार्वभौमत्व, प्रादेशिक अखंडता, मानवाधिकार, आंतरराष्ट्रीय कायदा आणि विवादांचे शांततापूर्ण निराकरण या समान मूल्यांवर विश्वास ठेवतात. मुक्त इंडो - पॅसिफिकसाठी आमचीही तीच दृष्टी आहे. समान आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी आमच्यामध्ये सहकार्याची अपार क्षमता आहे यामध्ये हुकूमशाही देशांकडून नियमांवर आधारित प्रणालीला धोका, दहशतवाद, नवीन तंत्रज्ञान, सागरी सुरक्षा, सायबर सुरक्षा आणि हवामान बदल यासारख्या मुद्द्यांचा समावेश आहे.
एकत्र काम केल्याने नाटो आणि भारत चांगल्यासाठी एक मोठी शक्ती बनू शकतात आणि शांत, मुक्त आणि लोकशाही जगासाठी महत्त्वपूर्ण योगदान देऊ शकतात.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
Krisztian Meszaros is Director for Partnerships and Global Affairs, NATO International Staff ...
Read More +
PREV
