चीनच्या लष्करी ताकदीवर दुहेरी संकट: युद्धात तंत्रज्ञान निकामी, अधिकारी तुरुंगात!

Image Source: Getty

9 मार्च 2022 रोजी अंबालाजवळील तांत्रिक बिघाडामुळे ब्रह्मोस क्षेपणास्त्र चुकून पाकिस्तानमधील खानेवाल जिल्ह्यातील मियां चन्नू या गावाजवळ कोसळले. हे क्षेपणास्त्र निःशस्त्र होते, तरीही या घटनेने पाकिस्तानच्या हवाई संरक्षण व्यवस्थेतील एक गंभीर त्रुटी जगासमोर उघड केली. पाकिस्तानने दावा केला होता की, त्यांच्या रडार प्रणालीने या क्षेपणास्त्रावर सुरुवातीपासून शेवटपर्यंत लक्ष ठेवले होते. मात्र तरीही त्यांनी ते रोखण्यासाठी कोणतीही कारवाई केली नाही. ही निष्क्रियता केवळ धोकादायकच नव्हे, तर त्यांनी चीनकडून विकत घेतलेल्या HQ-9 आणि HQ-16 सरफेस-टू-एअर मिसाइल (SAM) प्रणालीच्या कार्यक्षमतेवरही मोठा प्रश्नचिन्ह निर्माण करणारी ठरली. या शंका अलीकडील 'ऑपरेशन सिंदूर'च्या दरम्यान सत्यात उतरल्या. या ऑपरेशनमध्ये पाकिस्तानच्या लष्करी हवाई तळांवर मोठ्या प्रमाणात हल्ले झाले आणि चीनी एअर डिफेन्स प्रणाली त्यांना थोपवण्यात पूर्णतः अपयशी ठरल्या. अनेक हवाई तळ नष्ट झाले असून, त्यांचा वापर आता अशक्य झाला आहे. चीनकडून नेहमीच ‘अत्याधुनिक’ आणि ‘विश्वसनीय’ असल्याचा दावा करण्यात येणाऱ्या हवाई संरक्षण यंत्रणांनी प्रत्यक्ष लढाईच्या परिस्थितीत पूर्ण अपयश पत्करले आहे. ही बाब केवळ पाकिस्तानसाठीच नव्हे, तर चीनवर अवलंबून राहणाऱ्या इतर देशांसाठीही गंभीर इशारा आहे.

चीनमधील पीपल्स लिबरेशन आर्मी (PLA) सध्या अंतर्गत अस्थिरतेच्या काळातून जात आहे. अनेक वरिष्ठ अधिकाऱ्यांना त्यांच्या पदावरून हटवण्यात आलं असून, काहींना थेट अटकही करण्यात आली आहे.

पाकिस्तानमधील एअर डिफेन्स यंत्रणांच्या अपयशाचा परिणाम आता थेट चीनपर्यंत पोहोचला आहे. ही चूक केवळ पाकिस्तानपुरतीच मर्यादित राहिलेली नाही, तर चीनच्या लष्करी व्यवस्थेलाही हादरवून गेली आहे. चीनमधील पीपल्स लिबरेशन आर्मी (PLA) सध्या आत्मविश्वासाच्या मोठ्या संकटाला सामोरे जात आहे. लष्करामध्ये वरिष्ठ अधिकाऱ्यांना अचानक हटवलं जात आहे, अटकही केली जात आहे आणि हे सर्व अतिशय वेगाने घडतंय. अलीकडेच जनरल हे होंगजुन यांचं निधन झालं. त्यांच्या मृत्यूमुळे "गायब" होणाऱ्या चिनी वरिष्ठ अधिकाऱ्यांच्या यादीत आणखी एक नाव जोडलं गेलं. ही मालिका वाढतीच आहे, आणि ती PLA च्या अस्थिरतेचं स्पष्ट लक्षण ठरत आहे. शस्त्रप्रणालींच्या अपयशामुळे आणि कमांडर्सच्या पातळीवर झालेल्या चुकांमुळे PLA आता झपाट्याने कमकुवत होत चालली आहे. एकेकाळी चीनच्या कम्युनिस्ट पक्षासाठी हे लष्कर ताकदीचं आणि नियंत्रणाचं प्रतीक होतं. पण आता तेच लष्कर पक्षासाठी एक अविश्वसनीय आणि असुरक्षित साधन बनत चाललं आहे. चिनी नेतृत्वानं आपल्या लष्करी क्षमतेवर सर्वाधिक विश्वास टाकला होता. अचूकता, शिस्त आणि पूर्ण नियंत्रण या तत्त्वांवर उभारलेलं लष्कर हे स्वप्न आता मोडकळीस येताना दिसत आहे. आता या मोडकळीसोबतच चीनच्या जागतिक महासत्ता होण्याच्या आकांक्षेलाही मोठा तडा गेल्याचं स्पष्ट होतंय.

पाकिस्तानकडे हस्तांतरित झालेली चीनी शस्त्रप्रणाली — चीनचा लष्करी पगडा!

चीन हा सध्या पाकिस्तानचा सर्वात मोठा शस्त्रपुरवठादार देश म्हणून समोर आला आहे. आज इस्लामाबादकडे असलेल्या लष्करी साठ्यात तब्बल 81 टक्के शस्त्रास्त्रं चीनकडून आलेली आहेत. ही संख्या केवळ मोठीच नाही, तर ती शस्त्रप्रकारांच्या विविधतेच्या दृष्टीनेही धक्कादायक आहे. वर्ष 2000 पासून चीनने पाकिस्तानच्या हवाई दलाला आणि स्थलसेनेला अनेक अत्याधुनिक शस्त्रप्रणाल्या पुरवल्या आहेत. या शस्त्रांनी केवळ पाकिस्तानच्या लष्करी क्षमतेत वाढ केली नाही, तर मे 2025 मध्ये इस्लामाबाद आणि नवी दिल्लीमध्ये झालेल्या संघर्षातही महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. पुढील तक्त्यात (टेबल 1) 2000 ते 2025 या कालावधीत पाकिस्तानला चीनने दिलेली हवाई आणि स्थल युद्धासाठीची प्रमुख शस्त्रप्रणालींची यादी दिलेली आहे.

पाकिस्तानी शस्त्रसाठ्यात असलेल्या या प्रमुख शस्त्रप्रणाली चीनसोबतची घनिष्ट कूटनीतिक भागीदारी दर्शवतात. 2019 मध्ये इस्लामाबादने आपल्या मियांवाली एअरबेसवर JY-27A 3D काउंटर-वेरी-लो ऑब्झर्वेबल (CVLO) रडार बसवला होता. हा लांब पल्ल्याचा हवाई निरीक्षण आणि मार्गदर्शन करणारा रडार आहे, जो वेरी हाय फ्रिक्वेन्सी (VHF) बँडवर कार्य करतो. या रडारची खासियत अशी की तो 500 किलोमीटरच्या परिसरात स्टेल्थ विमानांना सुद्धा ट्रॅक करू शकतो. चीनचा दावा आहे की हा रडार जैमिंग-रेझिस्टंट आहे, म्हणजेच याला जॅम करून थांबवता येत नाही. तसेच, हा रडार येणाऱ्या हवाई जहाजांना लक्ष्य करून सरफेस-टू-एअर मिसाइल्सना (जमिनीहून आकाशात मारा करणाऱ्या मिसाइल्सना) मार्गदर्शन करू शकतो. यामुळे हा रडार पाकिस्तानच्या एकात्मिक हवाई संरक्षण व्यवस्थेतील (Integrated Air Defence System) मुख्य घटक बनतो. पाकिस्तानने याशिवाय अनेक लांब आणि जवळच्या अंतरावर कार्य करणारे एअर सर्च रडारही चीनकडून प्राप्त केले आहेत, जसे की YLC 2, YLC 6 आणि YLC 18 गॅप फिलर रडार्स. हे सर्व रडार कूटनीतिक आणि सामरिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वाच्या लष्करी तळाजवळ तैनात करण्यात आले आहेत, ज्यामुळे पाकिस्तानचा हवाई क्षेत्रावर मजबूत नियंत्रण आणि सतत निरीक्षण शक्य होते.

चीनचा दावा आहे की हा रडार जैमिंग-रेझिस्टंट आहे, म्हणजेच याला जॅम करून थांबवता येत नाही. तसेच, हा रडार येणाऱ्या हवाई जहाजांना लक्ष्य करून सरफेस-टू-एअर मिसाइल्सना (जमिनीहून आकाशात मारा करणाऱ्या मिसाइल्सना) मार्गदर्शन करू शकतो. 

पाकिस्तानने चीनकडून अनेक सरफेस-टू-एअर मिसाइल (SAM) प्रणाली घेतल्या आहेत, ज्यामुळे त्यांना क्लासिफाइड एअर डिफेन्स नेटवर्क तयार करता येते. या प्रणालींची सविस्तर माहिती टेबल 1 मध्ये दिलेली आहे. मे 2025 मध्ये झालेल्या संघर्षादरम्यान HQ-9 (लाँग रेंज) आणि HQ-16 (मीडियम रेंज) SAM प्रणालींबाबत मोठ्या प्रमाणावर माध्यमांमध्ये चर्चा झाली होती. मात्र, पाकिस्तानच्या शॉर्ट-रेंज एअर डिफेन्स नेटवर्क देखील अत्यंत घनदाट आहे. यात HQ-7 SHORAD सारख्या अनेक प्रणाली, FM-90 लाँचर्स आणि अत्याधुनिक FN-6 MANPADS (मॅन-पोर्टेबल एअर डिफेन्स सिस्टम्स) यांचा समावेश आहे.

पाकिस्तानच्या ड्रोन क्षमतांमध्ये देखील चीनचा मोठा वाटा आहे. पाकिस्तानला चीनकडून स्मॉल आणि मिडियम-आल्टीट्यूड लाँग-एंड्युरन्स (MALE) ड्रोन, जसे की विंग लूंग आणि CH-4 या कॉम्बॅट आणि टोही (रिकॉनसन्स) ड्रोनची मालिका मिळाली आहे. पाकिस्तानच्या एअर फोर्समध्ये (PAF) देखील चीनचे लढाऊ विमान JF-17, J-10C आणि काही जुन्या यंत्रसामग्रींचा समावेश आहे. मात्र, अलीकडील युद्ध आणि 'ऑपरेशन सिंदूर’मुळे चीनकडून मिळालेल्या या लढाऊ विमानांच्या कामगिरीचे विश्वसनीय मूल्यांकन करणे सध्या कठीण झाले आहे.

इस्लामाबादला जेव्हा या चीनकडून मिळालेल्या रडार्स, एअर डिफेन्स सिस्टीम्स आणि ड्रोनची सर्वांत जास्त गरज होती, तेव्हा या अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाने अपेक्षित कामगिरी बजावण्यात अपयशी ठरले. ड्रोनं तर अनेक वेळा अपयशी होऊन परतलेच. एवढेच नाही, तर चीनी रडार आणि मिसाइल प्रणालींना देखील या हल्ल्यांमध्ये नष्ट करण्यात यश मिळाले, किंवा जरी त्या कार्यरत असल्या तरीही, त्या पाकिस्तानच्या महत्वाच्या लष्करी तळांवर आणि एअरबेसवर होणाऱ्या हल्ल्यांना थोपवण्यात अपयशी ठरल्या.

PLA च्या एअर डिफेन्सची विश्वासार्हता

पाकिस्तानमध्ये चीनच्या शस्त्रप्रणालींच्या अपयशामुळे PLA (पीपल्स लिबरेशन आर्मी) च्या वर्गीकृत हवाई सुरक्षा आणि कूटनीतिक व्यवस्थेबाबत शंका निर्माण झाल्या आहेत. PLA एअर फोर्सकडे लाँग-रेंज एअर डिफेन्ससाठी 300 HQ-9 SAM व्हेरियंट्स आहेत, तर PLA च्या स्थलसेनेकडे मीडियम आणि शॉर्ट-रेंज एअर कव्हरेजसाठी HQ-16, HQ-7 आणि FN-6 SAM प्रणाली तैनात केलेल्या आहेत. चीनच्या एअर सर्व्हिलन्स नेटवर्कमधील JY-27 आणि YLC सिरीज मधील विविध प्रकारचे रडार अत्यंत मजबूत मानले जातात आणि हवाई निरीक्षण व्यवस्थेचा पाया आहेत. याचे एक उदाहरण म्हणजे, JY-27 गाईडन्स रडार वास्तविक नियंत्रण रेषेवर (LAC) पूर्व लडाखच्या पैंगॉंग त्सो तलावाजवळ, भारतीय चौक्यांच्या समोर तैनात केले गेले आहे, जे चीनच्या हवाई संरक्षणाची ताकद दर्शवते.

सुरक्षा तज्ञ बहुतेकदा असा दावा करतात की एकात्मिक हवाई सुरक्षा नेटवर्क इतका सखोल आहे की तो युनायटेड स्टेट्स (US) च्या सशस्त्र दलांच्या स्टेल्थ फायटर आणि बॉम्बर्सलाही मागे हटायला भाग पाडू शकतो.

सुरक्षा तज्ज्ञ बहुतेकदा असा दावा करतात की चीनचा एकात्मिक हवाई सुरक्षा नेटवर्क इतका प्रगल्भ आणि सखोल आहे की तो युनायटेड स्टेट्सच्या (US) स्टेल्थ फायटर आणि बॉम्बर्सलाही मागे हटायला लावू शकतो. पण पाकिस्तानच्या अनुभवाने या नेटवर्कमधील महत्त्वाच्या कमकुवतपणांवर प्रकाश टाकला आहे. हे कमकुवतपणा या प्रणालींच्या विश्वासार्हतेवर मोठे प्रश्नचिन्ह उभे करतात. या प्रणालींपैकी बहुतेक पूर्वीच्या सोव्हिएत किंवा रशियन डिझाईन्सवरून रिव्हर्स-इंजिनियरिंग करून तयार केल्या गेल्या आहेत. त्यामुळे जेव्हा या प्रणालींबाबत केलेले दावे आणि त्यांच्या मूळ डिझाईन्सशी तुलना केली जाते, तेव्हा ते दावे मूळ डिझाईन्सच्या तुलनेत खूपच कमी प्रभावी आणि कमकुवत ठरतात.

PLA चे गायब होत असलेले जनरल आणि नेतृत्वातील गंभीर संकट

याशिवाय PLA सध्या नेतृत्वाच्या मोठ्या संकटाचा सामना करत आहे. याचे कारण आहे की त्याचे उच्च अधिकारी संशयास्पद परिस्थितींमध्ये गायब होत चालले आहेत. मे 2025 च्या तिसऱ्या आठवड्यात अशी बातमी समोर आली की जनरल हे होंगजुन यांनी कस्टडीमध्ये असताना आत्महत्या केली आहे. ही दु:खद घटना त्यांनी जनरल म्हणून पदोन्नती मिळाल्यानंतर एका वर्षाच्या आत घडली आहे. जनरल हे होंगजुन, सेंट्रल मिलिट्री कमीशन (CMC) च्या पोलिटिकल वर्क विभागाचे डेप्युटी हेड होते. या घटनेपूर्वी नोव्हेंबर 2024 मध्ये त्यापूर्वी ही जबाबदारी सांभाळणारे एडमिरल मियाओ हुआ आणि एप्रिल 2025 मध्ये CMC चे दुसरे उपाध्यक्ष जनरल हि वेडोंग यांना हटवण्यात आले होते. अशा परिस्थितीत स्पष्ट होते की सैन्य कमांडच्या उच्चस्तरीय नेतृत्वात मोठी गडबड सुरू आहे किंवा सैन्यात मोठी अस्थिरता दिसून येत आहे.

मागील दोन वर्षांत 20 पेक्षा अधिक वरिष्ठ अधिकाऱ्यांना अटक किंवा त्यांच्याविरुद्ध खटला चालवण्यात आला आहे. ही घटना PLA च्या इतिहासातील सर्वात कठोर आणि क्रूर घटना मानली जात आहे. यापैकी काही निलंबन वैचारिक मतभेद दर्शवतात किंवा आतल्या संघर्षाशी संबंधित संबंधित असले तरी, बहुतेक प्रकरणांमध्ये शी जिनपिंग यांच्या नेतृत्वाखाली चाललेल्या व्यापक भ्रष्टाचारविरोधी मोहिमेचा मुख्य हात आहे. ही कारवाई फक्त सैन्यापुरती मर्यादित नसून, चीनच्या संरक्षण उद्योगातील उच्चपदस्थ अधिकाऱ्यांनाही या मोहिमेत सामील करण्यात आले आहे. यामुळे शस्त्रसज्जतेच्या खरेदी प्रक्रियेत चालणाऱ्या व्यवस्थापकीय भ्रष्टाचाराचा पर्दाफाश झाला आहे.

PLA आणि संरक्षण क्षेत्रातील भ्रष्टाचारामुळे चीनी शस्त्र प्रणालींच्या गुणवत्ता, विश्वासार्हता आणि मारक क्षमतेवर नकारात्मक परिणाम होण्याचा धोका वाढत आहे.

PLA आणि संरक्षण क्षेत्रातील भ्रष्टाचारामुळे चीनी शस्त्र प्रणालींच्या गुणवत्ता, विश्वासार्हता आणि मारक क्षमतेवर गंभीर परिणाम होण्याचा धोका निर्माण झाला आहे. ऑपरेशन सिंदूर दरम्यान उघड झालेल्या कमकुवतपणा मुळे यामध्ये अजूनही चिंतांची भर पडली आहे. बीजिंगने गेल्या दोन दशके आपल्या सैन्याच्या शस्त्रसंचयात मोठा विस्तार केला असला तरी, त्यांच्या शस्त्रांची गुणवत्ता, युद्धातील कामगिरी आणि PLA नेतृत्वाची क्षमता झपाट्याने कमी होत चालली आहे.

पाकिस्तानमध्ये चीनच्या शस्त्रांच्या कमजोर कामगिरीने आणि PLA च्या वरिष्ठ जनरलच्या रहस्यमय गायब होण्याने बीजिंगच्या सैन्यातील विश्वास कमी होण्याचे गंभीर संकट समोर आले आहे. अत्यंत गोपनीयतेत अंतर्गत एकजूट टिकवण्याचा प्रयत्न केला गेला, पण त्याचवेळी कमी दर्जाच्या शस्त्रांच्या खरेदीला प्राधान्य दिले गेले आणि राजकीय कारणांनी पदोन्नती दिल्या गेल्या. भ्रष्टाचारामुळे या दोन्ही प्रणालींना झटका बसला आहे. अशा परिस्थितीत PLA ची विश्वासार्हता आणि युद्ध क्षमतांमध्ये मोठी कमतरता स्पष्टपणे दिसून येते.

चीनचा सत्ताधारी पक्ष CCP ने राष्ट्राध्यक्ष शी जिनपिंग यांच्या खांद्यावर पीपल्स लिबरेशन आर्मी (PLA) संदर्भातील एक धोरणात्मक जबाबदारी सोपवली आहे. गेल्या अनेक दशकांपासून आर्थिक प्रगती हे पक्षाच्या अस्तित्वाचा भक्कम पाय होता, पण जागतिक व्यापरातील बदल, वाढती शुल्के आणि इतर देशांमध्ये चीनच्या उत्पादनांवर होणाऱ्या आक्षेपांमुळे हा पाया ढासळत आहे. अशा परिस्थितीत, राष्ट्रवाद हा आता CCP च्या राजकीय प्रमाणाचा मुख्य आधार बनत चालला आहे. आणि यासाठी PLA वर मोठा दबाव आहे की तो या नवीन रणभूमीवर देशाची ताकद दाखवून देईल.

शी जिनपिंग यांचे स्वप्न चीनला जागतिक स्तरावर सर्वोच्च स्थानावर नेण्याचे आहे. साउथ चायना सीवर (Sea) आपले वर्चस्व कायम राखणे, तैवानवर आपले दावे ठामपणे मांडणे आणि देशात राष्ट्रवादी भावना जागवणे यासाठी सैन्य हा त्यांचे महत्त्वाचा भाग आहे. तथापि, ही महत्वाकांक्षा सध्या एक गंभीर वास्तवतेस सामोरे जात आहे. जर युद्धाच्या वेळेस चीनची शस्त्रप्रणाली मागे हटत राहिली, तर सैन्य नेतृत्वातील गोंधळ आणि जनरल यांच्या रहस्यमय गायब होण्यामुळे सैन्याच्या गौरवशाली इतिहासावर मोठा प्रश्नचिन्ह उभा राहील. याचबरोबर, शी जिनपिंग यांच्या राष्ट्रीय पुनरुत्थान या मोठ्या स्वप्नावरही गंभीर प्रश्न पडतील. आता प्रश्न असा उभा राहतो की, शी जिनपिंग यांच्या या भव्य महत्वाकांक्षांचा भार PLA आपल्या खांद्यावर सोसून पुढे नेऊ शकेल का?

अतुल कुमार हे ऑब्झर्वर रिसर्च फाउंडेशनच्या स्ट्रॅटेजिक स्टडीज प्रोग्रामचे फेलो आहेत.

• China Military
• China
• India
• Neighbourhood
• Pakistan
• air strikes on Pakistan
• China
• China Military
• Chinese air defence system
• Chinese air defence system
• Chinese air defence system
• India
• india pakistan conflict
• india pakistan war
• operation sindoor
• Pakistan
• Pakistan air defense systems
• Pakistan air defense systems
• Pakistan air defense systems
• PLA air defense
• PLA air defense
• PLA air defense

The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.

PREV NEXT