मार्च 2024 मध्ये रशियन क्रोकस हॉलमध्ये इस्लामिक स्टेट खोरासन (ISK) च्या हल्ल्यात,दहशतवाद्यांकडे गोप्रो कॅमेर्यांनी (Go-Pro) सुसज्ज असलेल्या बंदुका आहेत ज्यामध्ये ते video रेकॉर्डिंग करताना दिसत आहेत, ती दृश्ये कॉल ऑफ ड्यूटी व्हिडिओ या गेमची आठवण करून देतात आणि याचमुळे पुन्हा एकदा दहशतवाद आणि सोशल मिडिया यांच्या संबंधांबद्दलची चर्चा समोर येते.
21 व्या शतकात सोशल मीडियाच्या उदयामुळे दळणवळण आणि कनेक्टिव्हिटीमध्ये अभूतपूर्व क्रांती झाली आहे. प्रचंड जागतिक सहकार्य आणि सहभागाच्या संधी उपलब्ध करून देतानाच, हे समीकरण महत्त्वपूर्ण आव्हाने देखील सादर करते. यामध्ये चुकीच्या माहितीचा प्रचंड प्रसार, गोपनीयतेचा चुकीचा वापर आणि सामाजिक ध्रुवीकरण आणि मानसिक हानी होण्याची शक्यता यांचा समावेश आहे. म्हणूनच, आजच्या युगात सोशल मीडियाच्या डिजिटल लँडस्केपमध्ये नेव्हिगेट करण्यासाठी त्याचे फायदे मिळवणे आणि त्याची जोखीम कमी करणे या दरम्यान काळजीपूर्वक संतुलन साधणे आवश्यक आहे.
दहशतवादी संघटनांकडून सामाजिक माध्यमांचा वापर हे सर्वात मोठे आव्हान आहे, जे जगभरातील दहशतवादविरोधी प्रयत्नांसाठी बहुआयामी आव्हाने निर्माण करते. या आव्हानांमध्ये भरती आणि हिंसाचाराला उत्तेजन देण्यासाठी प्रचार प्रसार, परिचालन समन्वय, निधी उभारणी आणि सायबर सुरक्षेच्या धोक्यांचा समावेश आहे. लक्षणीय बाब म्हणजे, सामाजिक माध्यमे असुरक्षित लोकसंख्येचे कट्टरतावाद सुलभ करतात, दहशतवादाचा प्रभावीपणे सामना करण्यासाठी जागतिक समन्वय आणि प्रतिसादाचे प्रयत्न अधिकच अवघड करून ठेवतात. थोडक्यात, दहशतवादी संघटनांचा सोशल मीडियाचा वापर हा सुरक्षा आणि दहशतवादविरोधी क्षेत्रातील सर्वात महत्त्वपूर्ण समकालीन धोक्यांपैकी एक आहे.
तालिबानचे पुनरुत्थान झाल्यापासून आणि ऑगस्ट 2021 मध्ये त्यांनी अफगाणिस्तानवर ताबा मिळवल्यानंतर, या प्रदेशातील आंतर-जिहादी स्पर्धा भौतिक आणि सायबर अशा दोन्ही क्षेत्रांमध्ये वाढली आहे. विशेष म्हणजे, इस्लामिक स्टेट ऑफ खोरासन (ISK) आणि तालिबानने डिजिटल प्लेटफॉर्मवर लाभ घेण्यात उल्लेखनीय परिणामकारकता दर्शविली आहे. विशेषतः ISK ने तालिबानच्या अस्तित्वाला आव्हान देण्यासाठी आणि स्वतःला जिहादी विचारधारेचा संरक्षक म्हणून सादर करण्यासाठी आपले प्रचार आणखी तीव्र केले आहेत. सोशल मीडियाची ताकद ओळखून, ISKP ची प्रचार यंत्रणा "आमची लेखणी ही काफिराच्या हृदयातील खंजीर आहे" या बोधवाक्यासह काम करते, जागतिक स्तरावर आपला संदेश वाढवण्यासाठी विविध भाषांमध्ये सामग्रीचा धोरणात्मक प्रसार करते.
सध्या, इस्लामिक स्टेट एक लष्करी आणि महत्त्वपूर्ण माध्यम संस्था म्हणून काम करते. क्विलियम फाऊंडेशनच्या ऑक्टोबर 2015 च्या "Documenting the Virtual Caliphate" या अहवालात ठळकपणे नमूद केल्याप्रमाणे, हा गट दररोज सरासरी 38 नवीन माहिती प्रकाशित करतो, ज्यात 20 मिनिटांचे व्हिडिओ, सर्वसमावेशक माहितीपट आणि छायाचित्र निबंधांपासून ते ऑडिओ रेकॉर्डिंग आणि पत्रके, अनेक भाषांमध्ये उपलब्ध आहेत. व्यापक डिजिटल प्रचार उपक्रमाने 30,000 हून अधिक व्यक्तींना त्यांच्या कुटुंबियांना सोडून जिहादच्या मार्गावर प्रवास करण्यासाठी त्यांनी यशस्वीरित्या राजी केले आहे.
विशेषतः ISKने तालिबानच्या वैधतेस आव्हान देण्यासाठी आणि स्वतःला जिहादी विचारधारेचा संरक्षक म्हणून सादर करण्यासाठी आपले प्रचार तीव्र केले आहेत.
डिजिटल मंचावर ISKचे धोरणात्मक लक्ष केवळ इराक आणि सीरियातील प्रादेशिक नुकसानीस नाही तर प्रासंगिकता राखण्याचा आणि जागतिक उपस्थिती टिकवून ठेवण्याचा प्रयत्न आहे हे ओळखणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. यामुळे ISKला व्यापक सामाजिक माध्यम मोहिमा आणि जगभरातील शाखांच्या जाळ्याच्या माध्यमातून आपली व्याप्ती वाढवता आली आहे.
हा गट एक्स (पूर्वीचे ट्विटर) फेसबुक, यूट्यूब, टेलिग्राम, सिग्नल, व्हॉट्सअॅप, स्नॅपचॅट आणि इतर गेमिंग प्लॅटफॉर्मसह सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मचा कुशलतेने वापर करतो. त्यांच्या मजकुरात हिंसाचाराच्या चित्रणांपासून ते कट्टरतावादाला बळी पडणाऱ्या व्यक्तींना धोरणात्मकदृष्ट्या लक्ष्य केले जाते.
2021 मध्ये त्याच्या स्थापनेपासून, ISKने त्याच्या डिजिटल उपस्थितीसाठी बहुआयामी दृष्टीकोन स्वीकारला आहे. काही दहशतवादी संघटनांप्रमाणे, ISK केंद्रीकृत संकेतस्थळावर अवलंबून नाही परंतु आपला संदेश प्रसारित करण्यासाठी विविध सामाजिक माध्यम वाहिन्यांचा वापर करते. तालिबानविरोधी मजबूत भूमिकेसह, ISKचे लक्ष प्रामुख्याने दक्षिण आणि मध्य आशियातील प्रेक्षकांना लक्ष्य करून जागतिक स्तरावर, प्रादेशिक आणि स्थानिक पातळीवर विस्तारले आहे. उर्दू, इंग्रजी, पश्तो, रशियन, पर्शियन, ताजिक, उझबेक, हिंदी, तामिळ, मल्याळम, अरबी, रशियन, दारी आणि बंगाली यासह अनेक भाषांमध्ये प्रचार साहित्य तयार केले जाते. ISKची माध्यम यंत्रणा सातत्याने साहित्याचा अनुवाद आणि प्रसार करते, त्याच्या वैचारिक कथेला पुढे नेण्यासाठी पुस्तकांचे नियमित प्रकाशन केले जाते.
अल-अझाईम फाउंडेशन फॉर मीडिया प्रॉडक्शन्स अँड कम्युनिकेशन्स(Al-Azaim Foundation for Media Productions and Communications) हे ISKच्या प्रसारमाध्यमांच्या प्रयत्नांमध्ये आघाडीवर आहे, जे समूहाचे आंतरराष्ट्रीय स्वरूप प्रतिबिंबित करते. ISKविविध प्रेक्षकांना आकर्षित करण्याच्या उद्देशाने अल-मिल्लत मीडिया आणि खालिद मीडिया (Al-Millat Media and Khalid Media) सारख्या विविध विभागांच्या माध्यमातून सीमेपलीकडे प्रचार प्रसारित करते. अनुक्रमे इंग्रजी, पश्तो आणि उर्दू भाषेत प्रकाशित होणारे 'व्हॉईस ऑफ खोरासन', 'खोरासन घाग' आणि 'याल्घर' (Voice of Khorasan, Khorasan Ghag, and Yalghar,)यासारखी नियतकालिके ISKच्या अतिरेकी विचारधारेचे वाहक म्हणून काम करतात, ज्यांना ऑडिओ आणि व्हिडिओ विधाने पूरक आहेत. अल-नबामध्ये दिसणाऱ्या त्यांच्या हल्ल्यांची माहितीचित्रे, तसेच ऑडिओ आणि व्हिडिओ विधाने देखील हा गट प्रकाशित करतो.
त्याच्या इतर प्रचार विभागांमध्ये अल-मिल्लत मीडिया ISKP च्या केंद्रीय नेतृत्वाची पुस्तिका आणि विधाने प्रकाशित करते) खालिद मीडिया (व्हिडिओ निर्मिती) अल-अकबर विलाया खोरासन (दैनंदिन घडामोडी) हकीकत न्यूज,तोर बारिघोना (Tor Barighona) आणि अल-मुरसालत मीडिया यांचा समावेश आहे. हे युनिट एकत्रितपणे ISKच्या व्यापक डिजिटल उपस्थितीमध्ये योगदान देतात, त्याचा संदेश आणि भरतीचे प्रयत्न वाढवण्यासाठी विविध माध्यम स्वरूप आणि मंचांवर धोरणात्मक प्रसार करतात.
कॅनेडियन थिंक टँक SecDev फाउंडेशनच्या मते, ISKच्या संदेश वाहिन्यांचे तीन श्रेणींमध्ये वर्गीकरण केले जाऊ शकतेः
1. अधिकृत वाहिन्यांचे व्यवस्थापन आणि स्वतः चा गट तयार करणे.
2. थेट जोडलेल्या लिंक (link), अनधिकृत असणारे परंतु या गटाशी संबंधित असलेले.
3. अप्रत्यक्ष वाहिन्या, स्वतंत्र परंतु हिंसक अतिरेकी गटांकडून सामग्री प्रसारित करणे आणि त्यांचे संदेश वाढवणे.
टेलिग्रामसारख्या मुख्य प्रवाहातील प्लॅटफॉर्मच्या पलीकडे, ISK ओडनोक्लास्निकी, डिस्कॉर्ड आणि रॉकेट ( Odnoklassniki, Discord, and Rocket) सारख्या कमी-नियंत्रित प्लॅटफॉर्मचा वापर करते.पाळत ठेवणे टाळण्यासाठी आणि त्याची ऑनलाइन उपस्थिती वाढवण्यासाठी चॅट करत राहतात.
सोशल मीडियावर मोठ्या प्रमाणात सामायिक केलेल्या समन्वित हल्ल्यांद्वारे विविध देशांच्या सुरक्षा दलांना लक्ष्य करून, ISKआपला पाया मजबूत करण्याचा आणि त्याच्या हेतूबद्दल सहानुभूती असलेल्या भरतीदारांना आकर्षित करण्याचा प्रयत्न करते.
प्रामुख्याने अफगाणिस्तानवर लक्ष केंद्रित करणाऱ्या तालिबानच्या उलट, दक्षिण आणि मध्य आशियातील संपूर्ण प्रदेश ग्रेटर खोरासन प्रदेशात विलीन करण्याचे ISKचे उद्दिष्ट आहे. सोशल मीडियावर मोठ्या प्रमाणात सामायिक केलेल्या समन्वित हल्ल्यांद्वारे विविध देशांच्या सुरक्षा दलांना लक्ष्य करून, ISKआपला पाया मजबूत करण्याचा आणि त्याच्या हेतूबद्दल सहानुभूती असलेल्या भरतीदारांना आकर्षित करण्याचा प्रयत्न करते. शिवाय, ISKची सक्रिय डिजिटल व्याप्ती केवळ अफगाणिस्तानातच नव्हे तर शेजारील देशांमध्येही महत्त्वपूर्ण सुरक्षा धोका निर्माण करते, जिथे ती दहशतवादी कारवायांना प्रेरणा आणि उत्तेजन देऊ शकते.
ISKचे मर्यादित प्रादेशिक नियंत्रण लक्षात घेता, नियोजन, रसद, भरती आणि सामाजिक माध्यमांसह परिचालन समन्वयासाठी ISKमोठ्या प्रमाणात इंटरनेटवर अवलंबून आहे. ISKआणि त्याच्या समर्थकांनी निर्माण केलेल्या धोक्याचा सामना करण्यासाठी अनेक अधिकारक्षेत्रांमध्ये आणि भाषांमध्ये डिजिटल प्लॅटफॉर्म, वाहिन्या, सदस्यत्व आणि परस्परसंवादाच्या विस्तृत श्रेणीवर देखरेख ठेवणे आणि त्यात व्यत्यय आणणे आवश्यक आहे. याउलट, इस्लामिक स्टेट मीडिया हे जिहादचे आवाहन करते आणि आपल्या अनुयायांना इंटरनेटच्या सर्वात व्यापकपणे उपलब्ध असलेल्या प्लॅटफॉर्मवर उघडपणे काम करण्याचे आवाहन करते. प्रसिद्धी मिळवण्याचे फायदे हे गुप्तता राखण्याच्या गरजेपेक्षा जास्त आहेत असा निष्कर्ष त्यांनी काढला आहे.
तालिबानच्या बाबतीत ISKची वैमनस्यपूर्ण भूमिका लक्षात घेणे आवश्यक आहे, कारण ते त्यांच्या इस्लामी राजवटीची आवृत्ती अपुरी पारंपरिक म्हणून पाहतात. आपल्या प्रचार प्रयत्नांद्वारे, ISKतालिबान आणि इतर प्रादेशिक आणि जागतिक घटकांची बदनामी करण्याचा प्रयत्न करते, तालिबानशी करार केल्याबद्दल रशियावर टीका करते, उईघुर मुस्लिमांवरील चीनच्या वागणुकीवर टीका करते, पाश्चात्य लष्करी हस्तक्षेपाचा निषेध करते आणि पाकिस्तानवर त्याच्या प्रतिस्पर्ध्यांना पाठिंबा दिल्याचा आरोप करते. दरम्यान, तालिबान त्यांच्या ताब्यात आल्यापासूनची त्यांची प्रगती दर्शविण्यासाठी सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म वापरण्यावर लक्ष केंद्रित करत आहे आणि वेळोवेळी प्रादेशिक भागीदारांच्या बाजूने मुत्सद्दी विधाने करत आहे, ज्याचा अंतर्गत उद्देश मान्यता मिळवणे हा आहे. शिवाय, ISKशैक्षणिक संस्थांना लक्ष्य करते, शाळा आणि महाविद्यालयांमधून भरती करण्यासाठी प्रचार साहित्य तयार करते, अशा प्रकारे त्याचा अतिरेकी अजेंडा कायम राहतो.
तालिबानने ताबा घेतल्यापासूनची त्यांची प्रगती दर्शविण्यासाठी सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म वापरण्यावर लक्ष केंद्रित केले आहे आणि वेळोवेळी प्रादेशिक भागीदारांच्या बाजूने मुत्सद्दी विधाने केली आहेत, ज्याचा अंतर्गत उद्देश मान्यता मिळवणे हा आहे.
शेवटी, ISKच्या अतिरेकी प्रचाराचा प्रसार आणि डिजिटल क्षेत्रात भरतीच्या प्रयत्नांमुळे हिंसक अतिरेकी कारवायांचा सामना करण्यासाठी आणि असुरक्षित लोकसंख्येचे कट्टरतावादापासून संरक्षण करण्यासाठी सर्वसमावेशक धोरणांची तातडीची गरज अधोरेखित होते. या वाहिन्यांचे लिखाण हे पारंपरिक पाळत ठेवण्याच्या पद्धतींसाठी एक मोठे आव्हान आहे, ज्यामुळे दहशतवाद्यांना जागतिक स्तरावर सावधपणे काम करता येते. म्हणूनच, एकत्रित आंतरराष्ट्रीय सहकार्य आणि ऑनलाइन उपक्रमांवर लक्ष ठेवण्याच्या आणि त्यात व्यत्यय आणण्याच्या एकत्रित प्रयत्नांद्वारेच ISK आणि तत्सम दहशतवादी संघटनांकडून निर्माण झालेला धोका डिजिटल युगात प्रभावीपणे कमी केला जाऊ शकतो.
सौम्या अवस्थी स्वतंत्र सल्लागार आहेत.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
Soumya Awasthi is a freelance consultant. Previously she has worked with organisations such as the Tony Blair Institute, Vivekananda International Foundation, and Manohar Parrikar Institute ...
Read More +
PREV
