काश्मीर खोऱ्यात प्रभावीपणे विश्वास निर्माण करण्यासाठी आणि शांतता राखण्यासाठी विविध भागधारकांमधील सततचे सहकार्य महत्त्वपूर्ण आहे.
2019 पूर्वी सार्वजनिक सुरक्षा कायदा (PSA) 1978 अंतर्गत कार्य केल्याबद्दल टीका झाल्यानंतर जम्मू आणि काश्मीर (J&K) पोलिसांनी आता स्थानिक लोकांमध्ये त्यांची प्रतिमा सक्रियपणे सुधारण्यासाठी स्वागत मोहीम सुरू केली आहे. अलीकडेच (नवीन J&K पोलीस महासंचालक (DGP) R. R. स्वेन यांच्या नेतृत्वाखाली) सुरू करण्यात आलेल्या नाविन्यपूर्ण उपक्रमांची मालिका काश्मीर खोऱ्यातील पोलीस-जनता यांच्यातील नाजूक संबंध सुधारणे यासाठी आहे.
या प्रयत्नांमध्ये विश्वास, सहकार्य वाढवण्यासाठी आणि शांतता, सुरक्षा, प्रभावी कायद्याची अंमलबजावणी राखण्यासाठी आवश्यक असलेल्या सौहार्दपूर्ण संबंधांना उत्प्रेरित करण्यासाठी वेगवेगळ्या जिल्हा मुख्यालयांमध्ये साप्ताहिक सार्वजनिक संवादांचा समावेश आहे. पाकिस्तानने अनेक दशकांच्या लक्ष्यित कट्टरतावाद आणि दहशतवादानंतर अशा सामुदायिक सहभागामुळे काश्मीरमधील मूळ तक्रारींचे अधिक चांगल्या प्रकारे निवारण करण्यात मदत होते. हे सर्व काश्मिरींसाठी अधिक स्थिर आणि समृद्ध भविष्य निर्माण करून सुसंवाद आणि शांतता निर्माण करू शकणारे आहे.
पाकिस्तानने अनेक दशकांच्या लक्ष्यित कट्टरतावाद आणि दहशतवादानंतर अशा सामुदायिक सहभागामुळे काश्मीरमधील मूळ तक्रारींचे अधिक चांगल्या प्रकारे निवारण करण्यात मदत झाली आहे.
नवीन डीजीपीने असे ठामपणे सांगितले आहे की "या उपक्रमांतर्गत केलेल्या थेट जनसुनावणीमुळे पोलिसांना त्यांच्या सेवांमधील त्रुटी दूर करण्यास मदत होईल. "कनिष्ठ स्तरावरील अधिकाऱ्यांच्या प्रतिसादावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी" यंत्रणा स्थापन करण्यात येईल.
1989 नंतर रमणीय काश्मीर खोऱ्यात एक दुःखद बदल घडला कारण कट्टरतावाद आणि दहशतवाद ज्याला सीमेपलीकडून चालना मिळाली. या सीमेपलीकडून प्रायोजित हिंसाचार आणि सशस्त्र संघर्ष त्याच्या सामाजिक जडणघडणीला फाडून टाकत आहे. पारंपारिक सामाजिक संरचना आणि नियंत्रणाच्या यंत्रणेला धक्का देत आहे. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे कट्टरतावादी धार्मिक विचारसरणीचे वर्चस्व असलेल्या दहशतवादाचा काश्मीर खोऱ्यातील पोलीस आणि त्याच्या सहयोगी एजन्सीवर खोलवर परिणाम झाला आहे. जम्मू-काश्मीर पोलिसांनी दहशतवादाशी लढण्याची जबाबदारी घेतली आहे. केवळ बंडखोरीविरोधी कारवायांमध्येच नव्हे तर रस्त्यावर दररोज शांतता राखण्यासाठी देखील पुढाकार घेत आहेत. त्यांच्या 1,600 हून अधिक अधिकाऱ्यांनी जम्मू आणि काश्मीरमध्ये पाकिस्तानच्या पाठिशी असलेल्या विघटनकारी शक्तींशी लढताना आपल्या प्राणांची आहुती दिली आहे.
काश्मीरमधील कट्टरपंथी विचारसरणीने प्रोत्साहन दिलेले दहशतवाद आणि अलिप्ततावाद अनौपचारिक नियंत्रणाच्या पारंपारिक मार्गांचा नाश केला आहे. कौटुंबिक आणि सामुदायिक मूल्यांवर आधारित ज्याचा वैयक्तिक वर्तनावर शक्तिशाली प्रभाव होता. पोलीस आणि त्यांच्या कुटुंबियांना अपहरण आणि खून याद्वारे अथक धमकावण्याद्वारे दहशतवाद्यांनी वाढत्या हिंसाचार, कट्टरतावाद आणि संघर्षाच्या पार्श्वभूमीवर समाजातील स्वच्छ आवाज प्रभावीपणे शांत केला आहे.
जम्मू-काश्मीर पोलिसांनी दहशतवादाशी लढण्याची जबाबदारी घेतली आहे, केवळ बंडखोरीविरोधी कारवायांमध्येच नव्हे तर रस्त्यावर दररोज शांतता राखण्यासाठी देखील सहभागी आहेत.
पोलिस अधिकाऱ्यांना फुटीरतावादी आणि दहशतवादी सहानुभूतीदारांकडून तिरस्काराचा सामना करावा लागला आहे. सशस्त्र गटांनी मशिदी, सार्वजनिक मेळावे आणि उत्सवादरम्यान अधिकाऱ्यांना लक्ष्य केले. त्यांच्या भूमिकेवर टीका केली आणि काहीवेळा निवृत्तीनंतर त्यांना धमकावून ठार मारले. याव्यतिरिक्त, प्रादेशिक राजकीय नेत्यांनी अप्रत्यक्षपणे फुटीरतावादी हिंसेचे समर्थन केले आणि जेव्हा जेव्हा त्यांनी ओव्हर ग्राउंड वर्कर्स (OGWs) किंवा PSA अंतर्गत संशयित दहशतवाद्यांना अटक केली तेव्हा पोलिसांचा नियमितपणे निषेध केला. खोऱ्यातील अतिरेकी कारवायांच्या उच्च बिंदू दरम्यान जम्मू आणि काश्मीर पोलीस दहशतवादी कृत्यांमध्ये सहभागी होते असा आरोप देखील करण्यात आला. या आव्हानांना न जुमानता जम्मू-काश्मीर पोलीस पाकिस्तान समर्थित दहशतवादाविरुद्ध निर्दयी आणि लवचिकपणे उभे राहिले. त्यांचे धैर्य आणि समर्पण हे अराजकता, संघर्ष, दहशतवाद, धमकावणे आणि फुटीरतावाद यांच्या विरोधात एक महत्त्वपूर्ण बळ होते.
कलम 370 आणि 35A रद्द केल्यापासून खोऱ्यातील लोकांच्या दृष्टीकोनात बदल झाला आहे. जरी नियंत्रण रेषा ओलांडून बिघडवणारे पुन्हा एकदा पाणी गढूळ करण्याचा सर्वतोपरी प्रयत्न करत आहेत. तथापि J&K पोलीस आणि सुरक्षा दलांनी जमिनीवर केलेल्या बदलांचा फायदा घेत दहशतवाद्यांचा नायनाट करण्यात आणि त्यांच्या निधीचे स्रोत कमी करण्यात लक्षणीय प्रगती करताना पाहणे उत्साहवर्धक आहे. पोलिस आणि नागरी समाजातील दलांसह सुरक्षा दलांमधील वाढत्या सहकार्यामुळे दहशतवाद आणि दहशतवादाशी संबंधित घटना नेहमीच कमी पडत आहेत.
31 डिसेंबर 2023 रोजी J&K च्या केंद्रशासित प्रदेशात (UT) फक्त 31 स्थानिक दहशतवादी होते. ज्यात जम्मूच्या किश्तवार जिल्ह्यातील चार आणि काश्मीरमधील 27 होते. कमी झालेला दहशतवाद आणि प्रचलित शांतता यामुळे पोलिस आत्मसंतुष्ट झाले नाहीत. J&K पोलिसांनी नाविन्यपूर्ण साप्ताहिक सार्वजनिक संवादांद्वारे समुदायाशी पूल बांधण्यासाठी हा एक योग्य क्षण म्हणून घेतला आहे. जिथे स्थानिक आणि पोलिस त्यांच्या समस्या मांडू शकतात. ऑनलाइन तक्रार प्रणाली आधीच हिट असताना साप्ताहिक समुदाय प्रतिबद्धता कार्यक्रमाने गोष्टींना पुढील स्तरावर नेले आहे, विशेषत: ग्रामीण भागात समुदायाकडून प्रशंसा मिळवली आहे.
नवीन DGP J&K कॅडरमधील आणि समाजशास्त्राचे विद्यार्थी आहेत, त्यांनी पदभार स्वीकारल्यानंतर साप्ताहिक सार्वजनिक बैठका सुरू करताना J&K आणि केंद्रातील आपल्या व्यापक अनुभवांचा लाभ घेतला आहे. 11 नोव्हेंबर 2023 रोजी श्रीनगर पोलीस मुख्यालयात झालेल्या पहिल्या मेळाव्यात J&K पोलीस अधिकारी आणि जनता या दोघांचेही त्यांच्या समस्या आणि सूचना मांडण्यासाठी स्वागत करण्यात आले. आतापर्यंत J&K शीर्ष पोलीसांनी वेगवेगळ्या जिल्हा मुख्यालये आणि प्रांतीय झोनमध्ये अशा आठ आउटरीच कार्यक्रमांची अध्यक्षता केली आहे, ज्यामध्ये जवळपास 2,590 लोकांशी संवाद साधला आहे. 1,584 सार्वजनिक तक्रारी नोंदवल्या आहेत. ६२ तक्रारींचे जागेवरच निराकरण करण्यात आले असून इतर गुंतागुंतीच्या तक्रारींवर तातडीने कार्यवाही सुरू करण्यात आली आहे.
अशा सार्वजनिक पोहोच उपक्रमामुळे यूटीमध्ये पोलिसिंग अधिक पारदर्शक झाली आहे. हे J&K पोलिसांच्या तक्रारी तपास इत्यादिंसह समस्या आणि सार्वजनिक तक्रारी समजून घेणे आणि त्यांचे त्वरित निराकरण करण्यास सुरवात करते यावर प्रकाश टाकत आले आहे. गुंतलेल्या काही तक्रारींचे निराकरण करण्यात प्रक्रियात्मक विलंब होऊ शकतो, परंतु अंतिम प्रयत्न म्हणजे सर्व वास्तविक तक्रारी आणि तक्रारींचे कालबद्ध निवारण करणे हेच आहे.
डीजीपी हे कर्तव्याप्रती असलेली बांधिलकी प्रामाणिकपणा आणि भ्रष्टाचाराविषयीची ऍलर्जी यासाठी लोकांमध्ये ओळखले जातात. ज्याची दररोज तरुणांद्वारे चर्चा होते आणि जनतेने या सार्वजनिक पोहोच कार्यक्रमाचे खुलेपणाने स्वागत केले आहे.
आउटरीच मोहिमेचा एक मुख्य उद्देश म्हणजे पोलिसिंग अधिक सुलभ करणे, समुदायाचा विश्वास जिंकणे आणि विकृत वर्तन असलेल्या व्यक्तींच्या क्रियाकलापांना सुव्यवस्थित करणे, जे वाढत्या अंमली पदार्थांचे व्यसन आणि अंमली पदार्थांच्या दहशतवादामुळे तरुणांमध्ये वाढत आहे.
इस्लामाबादने आपल्या दहशतवादी कारवायांसाठी काश्मीर खोऱ्यात मोठ्या प्रमाणात ड्रग्सची तस्करी करून अंमली पदार्थांच्या दहशतवादाचा अवलंब केल्यामुळे जम्मू आणि काश्मीरमध्ये गेल्या पाच वर्षांत हेरॉइनच्या गैरवापरात 2,000 टक्क्यांनी वाढ झाली आहे. स्थानिक पोलिसांसाठी अंमली पदार्थ दहशतवाद हे सर्वात मोठे सुरक्षेचे आव्हान आणि राष्ट्रीय सुरक्षेला गंभीर धोका म्हणून उदयास आले आहे. J&K पोलिसांनी इतर सुरक्षा एजन्सींच्या समन्वयाने दहशतवाद आणि दहशतवादाशी संबंधित घटनांवर यशस्वीरित्या अंकुश ठेवला असताना वाढत्या ड्रग्सच्या धोक्याने काश्मिरी तरुणांचे अध:पतन केले आहे, समाजाच्या शतकानुशतके जुन्या सामाजिक आर्थिक आणि सामाजिक सांस्कृतिक फॅब्रिकचा नाश केला आहे.
स्थानिक पोलिसांसाठी अंमली पदार्थ दहशतवाद हे सर्वात मोठे सुरक्षेचे आव्हान आणि राष्ट्रीय सुरक्षेला गंभीर धोका म्हणून उदयास आले आहे.
अंमली पदार्थांच्या तस्करीवरील महत्त्वपूर्ण कारवाईमध्ये J&K पोलिसांनी अंमली पदार्थ आणि सायकोट्रॉपिक सबस्टन्स (NDPS) कायद्यांतर्गत 1,021 प्रकरणे नोंदवली आणि 2022 मध्ये 138 कुख्यात गुन्हेगारांसह 1,700 ड्रग्ज तस्करांना अटक केली. 2023 मध्ये फक्त शोपियान आणि बरुलला जिल्हा प्राधिकरणात काही कठोर गुन्हेगारांसह एनडीपीएस कायद्यांतर्गत अतिरिक्त 578 लोकांना (शोपियानमध्ये 126 आणि बारामुल्लामध्ये 452) अटक केली. त्यानंतर अंमली पदार्थांच्या दहशतवादाच्या माध्यमातून उभारलेल्या अर्थसाह्याला आळा घालण्यासाठी जम्मू-काश्मीर प्रशासनाने अंमली पदार्थ विकणाऱ्यांची मालमत्ता जप्त करण्यास सुरुवात केली आहे.
तरीही, अंमली पदार्थांचे व्यसन हे स्थानिक प्रशासनाच्या सर्वात मोठ्या चिंतेचे क्षेत्र राहिले आहे. स्थानिक पोलिस आणि इतर सुरक्षा यंत्रणांच्या दहशतवादविरोधी कठोर भूमिकेच्या पार्श्वभूमीवर पाकिस्तानने काश्मीर खोऱ्यातील दहशतवादाला निधी देण्यासाठी अंमली पदार्थांचा दहशतवाद हाती घेतला असल्याने, या वाढत्या धोक्याचे निराकरण करणे अधिक आव्हानात्मक होईल. एकत्रित, अर्थपूर्ण आणि परिणाम देणाऱ्या सार्वजनिक सहभागातून विश्वास निर्माण करणे अधिक महत्त्व प्राप्त करणारे आहे.
पारंपारिक सामाजिक यंत्रणा निर्जंतुक करण्यात आणि सामाजिक पुनरुज्जीवन करण्यात मदत करण्यासाठी जम्मू आणि काश्मीर पोलिसांनी सुरू केलेला सार्वजनिक पोहोचण्याचा प्रयत्न ही अत्यंत आवश्यक असलेली अंतर्गत संवाद प्रक्रिया म्हणावी लागणार आहे. ज्येष्ठ नागरिक, नागरी समाजाचे सदस्य आणि गाव पातळीवरील समुदायांना सक्षम बनवून प्रथा नियंत्रित करा. हे उपाय अमली पदार्थ आणि दहशतवादाविरुद्धच्या युद्धात जम्मू-काश्मीरच्या सामाजिक नियंत्रणाच्या पारंपारिक साधनांना औपचारिक पोलीस यंत्रणांसोबत एकत्रित करण्यात मदत करतील. या गुंतागुंतीच्या समस्येचे प्रभावीपणे निराकरण करण्यासाठी, पाकिस्तानी गेमप्लॅनला पराभूत करण्यासाठी काश्मिरी तरुण आणि समाजाच्या भविष्याचे रक्षण करण्यासाठी कायद्याची अंमलबजावणी करणाऱ्या संस्था, समुदाय नेते आणि सामाजिक कल्याणकारी संस्थांसह विविध भागधारकांमधील सतत दक्षता आणि सहयोग महत्त्वपूर्ण आहे.
एजाज वानी हे ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशनमध्ये स्ट्रॅटेजिक स्टडीज प्रोग्रामचे फेलो आहेत.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
Ayjaz Wani (Phd) is a Fellow in the Strategic Studies Programme at ORF. Based out of Mumbai, he tracks China’s relations with Central Asia, Pakistan and ...
Read More +
PREV
