BRICS च्या अलीकडील विस्तारामुळे आर्थिक, व्यापार आणि गुंतवणुकीच्या बाबतीत जागतिक दक्षिणेसाठी संभाव्य आवाज म्हणून स्थान दिले आहे.
हा लेख ‘रायसीना एडिट २०२४’ या मालिकेचा भाग आहे.
ब्रिक्स युती ही केवळ सहकार्याच्या पलीकडे असलेली दृष्टी असलेली गतिशील शक्ती म्हणून उदयास आली आहे. जागतिक अर्थव्यवस्थेची स्थापना करण्याची महत्त्वाकांक्षा ही त्याच्या केंद्रस्थानी आहे, जिथे राष्ट्रे त्यांच्या स्वतःच्या चलनांचा वापर करून मुक्तपणे व्यापार करू शकतात. त्यामुळे परदेशी संस्था आणि चलनांवर अवलंबून राहणे कमी होणार आहे. हा दृष्टीकोन "ब्रिक्स प्लस" संकल्पनेत देखील अंतर्भूत आहे. जो अतिरिक्त सदस्य देशांना समाविष्ट करण्यासाठी ब्रिक्स गटाचा विस्तार दर्शविणारा आहे. जानेवारी 2024 पासून इराण, इजिप्त, इथिओपिया, सौदी अरेबिया आणि संयुक्त अरब अमिराती (UAE) यांचा अलीकडील समावेश BRICS च्या उत्क्रांतीत एक महत्त्वपूर्ण मैलाचा दगड ठरलेला आहे.
2023 च्या अखेरीस विस्तारित BRICS क्लबमध्ये अर्जेंटिना देखील सामील होणार होता. अध्यक्ष जेव्हियर माइले यांच्या नेतृत्वाखालील धोरणात्मक बदलामुळे नवीन नेतृत्वाखाली महत्त्वपूर्ण भू-राजकीय वाटचाल लक्षात घेऊन त्यांनी सामील न होण्याचा निर्णय घेतला आहे. विस्तारामध्ये आता मध्यपूर्वेतील तेल उत्पादक आणि काही पारंपारिक यूएस सहयोगींचा समावेश आहे. तथापि, सध्या लॅटिन अमेरिकेत प्रतिनिधित्वाचा अभाव दिसत आहे, विशेषत: अर्जेंटिनाशिवाय. ब्राझीलच्या नेतृत्वाशी तडजोड न करता अधिक लॅटिन अमेरिकन देशांना ब्रिक्समध्ये आकर्षित करण्याचे आव्हान आता समोर आहे.
जानेवारी 2024 पासून इराण, इजिप्त, इथिओपिया, सौदी अरेबिया आणि संयुक्त अरब अमिराती (UAE) यांचा अलीकडील समावेश BRICS च्या उत्क्रांतीत एक महत्त्वपूर्ण मैलाचा दगड ठरलेला आहे.
BRICS समजून घेण्यात पाश्चिमात्य देशांना भेडसावणाऱ्या आव्हानाचे श्रेय त्याचे वैविध्यपूर्ण सदस्यत्व आणि पाश्चिमात्य वर्चस्व असलेल्या जागतिक आर्थिक व्यवस्थेला पर्याय प्रदान करण्यात ब्लॉकची भूमिका आहे. ब्रिक्सच्या विस्ताराने अभूतपूर्व आंतरराष्ट्रीय लक्ष वेधून घेतले आहे, जे एकेकाळी दुर्लक्षित केले गेले होते ते जागतिक चर्चेच्या महत्त्वपूर्ण विषयात बदलले आहे. हा विस्तार वाढलेले आर्थिक सहकार्य, वाढलेला भू-राजकीय प्रभाव, वैविध्यपूर्ण दृष्टीकोन आणि BRICS फ्रेमवर्कमध्ये नूतनीकरण गतिमानतेचे आश्वासन देणारे आहे. तथापि, ते विविध हितसंबंधांना संरेखित करण्यासाठी आव्हाने देखील सादर करते आणि त्याच वेळी व्यापार आणि सुरक्षितता यासारख्या क्षेत्रांमध्ये सहकार्याच्या संधी देखील देत आहेत.
भारताचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी या विस्ताराला पाठिंबा दर्शवला आणि भारताने नेहमीच त्यासाठी समर्थन केले आहे, असा विश्वास व्यक्त करून नवीन सदस्यांचा समावेश केल्यास ब्रिक्स एक संघटना म्हणून वाढेल. BRICS जगाच्या अर्थव्यवस्थेच्या एक चतुर्थांश भागाचे प्रतिनिधित्व करत आहे. काही सर्वात शक्तिशाली उदयोन्मुख राष्ट्रांचा यामध्ये समावेश आहे, या नवीन सदस्यांकडून जागतिक आर्थिक आणि भू-राजकीय गतिशीलतेला लक्षणीय आकार देण्याची अपेक्षा आहे.
Figure 1: Comparison Between the G7 and Expanded BRICS
Sources: Reuters, the World Bank
ब्रिक्सचा विस्तार नवीन बाजारपेठांमध्ये प्रवेश, व्यापार आणि गुंतवणुकीच्या संधी उपलब्ध करून देऊन बाजारपेठेतील वाढ सुलभ करतो. आर्थिक क्रियाकलापांमधील ही संभाव्य वाढ गटातील आर्थिक वाढ आणि स्थिरता वाढवू शकते. जोखीम कमी करण्यासाठी आणि अधिक लवचिक आर्थिक इकोसिस्टम तयार करण्यासाठी आर्थिक हितसंबंधांचे वैविध्यकरण महत्त्वपूर्ण आहे.
शिवाय, या नवीन सदस्यांचा समावेश टेबलवर नवीन दृष्टीकोन आणि अनुभव देणार आहे. प्रत्येक देशाकडे अद्वितीय आर्थिक सामर्थ्य, आव्हाने आणि नाविन्यपूर्ण दृष्टिकोन आहेत. विस्तारित ब्रिक्समधील विविधता आर्थिक प्रवचन समृद्ध करते आणि सामायिक शिक्षण आणि सहयोगासाठी संधी देखील प्रदान करते. ही विविधता ही एक संपत्ती आहे, जी जागतिक आर्थिक समस्या आणि उपायांच्या व्यापक दृष्टिकोनाला प्रोत्साहन देणारी आहे.
या नवीन सदस्यांचा समावेश करण्याचे भू-राजकीय परिणाम महत्त्वपूर्ण आहेत. या विस्तारामुळे जागतिक घडामोडींवर BRICS चा एकत्रित प्रभाव अधिक मजबूत होतो, आंतरराष्ट्रीय आर्थिक मुद्द्यांवर वाटाघाटी आणि निर्णय घेण्यासाठी अधिक मजबूत व्यासपीठ उपलब्ध करून देते. BRICS Plus, त्याच्या वाढलेल्या भौगोलिक-राजकीय महत्त्वासह जागतिक आर्थिक धोरणे तयार करण्यात आणि पारंपारिक शक्ती संरचनांना आव्हान देण्यासाठी अधिक फायदा मिळवू शकतो.
विस्तारित ब्रिक्समधील विविधता आर्थिक प्रवचन समृद्ध करते आणि सामायिक शिक्षण आणि सहयोगासाठी संधी प्रदान करते.
शिवाय, हे विस्तारित ब्रिक्स जागतिक आव्हानांना एकत्रितपणे सामोरे जाण्यासाठी उत्तम प्रकारे सक्षम आहे. हवामान बदल, साथीचे रोग, दहशतवाद आणि प्रादेशिक संघर्ष यासाठी संयुक्त आघाडीची मात्र आवश्यकता आहे. विविधता आणि सामूहिक शक्ती या आव्हानांना अधिक व्यापक आणि प्रभावी प्रतिसाद देते. हे संघर्षांमध्ये मध्यस्थी करण्याची मानवतावादी मदत सुलभ करण्यासाठी आणि अशांततेचा सामना करत असलेल्या प्रदेशांमध्ये शांतता आणि स्थिरता वाढवण्याची गटाची क्षमता वाढवते.
ब्रिक्स प्लसमधील व्यापार गतीशीलतेमध्ये आधीच सकारात्मक वाढ दिसून आली आहे. इतर BRICS सदस्यांसोबतचा चीनचा व्यापार मोठ्या प्रमाणात वाढला आहे, जो आर्थिक परस्परावलंबन आणि गटामध्ये सहकार्य वाढवण्याच्या संभाव्यतेवर भर टाकणारा आहे. या वाढत्या व्यापार क्रियाकलापामुळे BRICS Plus ची आर्थिक चैतन्य आणि प्रादेशिक आणि जागतिक आर्थिक कनेक्टिव्हिटी वाढवण्यात त्याची भूमिका अधोरेखित होते.
थोडक्यात BRICS मध्ये नवीन सदस्यांचा समावेश केल्याने त्याचे आर्थिक आणि भू-राजकीय महत्त्व वाढले आहे, ज्यामुळे बाजारपेठेचा विस्तार, व्यापार वाढ आणि जागतिक आर्थिक घडामोडींमध्ये वाढलेला प्रभाव यासाठी मार्ग उपलब्ध होतात. हा विस्तार ब्रिक्सला आर्थिक, व्यापार आणि गुंतवणुकीच्या बाबतीत ग्लोबल साउथसाठी संभाव्य आवाज म्हणून स्थान देणारा आहे.
BRICS सदस्यांनी जागतिक व्यापार संघटना (WTO) मधील COVID-19 लसी आणि उपचारांशी संबंधित बौद्धिक संपदा नियमांना तात्पुरते स्थगिती देण्यासारख्या उपक्रमांची वकिली करत एकता दाखवली आहे.
कोविड-19 महामारीला BRICS च्या प्रतिसादाकडे लक्ष केंद्रित करून या जागतिक संकटाने बेरोजगारी, गरिबी आणि असमानता यासह आर्थिक आव्हाने उभी केली आहेत. प्रत्युत्तरादाखल BRICS सदस्यांनी जागतिक व्यापार संघटना (WTO) मधील COVID-19 लसी आणि उपचारांशी संबंधित बौद्धिक संपदा नियमांना तात्पुरते स्थगिती देण्यासारख्या उपक्रमांची वकिली करत एकता दाखवली आहे. याव्यतिरिक्त BRICS लस संशोधन आणि विकास केंद्राची स्थापना विकसनशील देशांमध्ये लसीची परवडणारी क्षमता आणि लसी, निदान आणि उपचारांसाठी अधिक बाजारपेठेतील प्रवेश सुनिश्चित करण्याची वचनबद्धता अधोरेखित करत आहे.
हे सामूहिक प्रयत्न प्रशंसनीय असले तरी, महामारीला आटोक्यात आणण्यासाठी आणि जागतिक आर्थिक पुनरुत्थानाला चालना देण्यासाठी बरेच काम पुढे करायचे आहे, याची कबुली दिली जात आहे. 2020 मध्ये ब्राझील, रशिया, भारत आणि दक्षिण आफ्रिकेच्या GDP मध्ये घट झाल्याने कोविड-19 चा आर्थिक परिणाम दिसून आला आहे. तथापि, 2021 मध्ये स्थिर पुनर्प्राप्ती दिसून आली आहे. आर्थिक मंदीचा सामना करताना, जगामध्ये आर्थिक राष्ट्रवाद वाढला आहे आणि आंतरराष्ट्रीय सहकार्य काही प्रमाणात संकुचित झाले आहे.
या आव्हानांना प्रतिसाद म्हणून ब्रिक्स राष्ट्रांनी पुनर्प्राप्ती सुलभ करण्यासाठी व्यापक आर्थिक धोरण समन्वय आणि बहुपक्षीय सहकार्य मजबूत केले पाहिजे. परस्परावलंबी जगात, पुढील विखंडन केवळ जागतिक मंदी वाढवेल आणि महागाई वाढवेल. त्यामुळे BRICS देशांनी इतर उदयोन्मुख अर्थव्यवस्थांसोबत जवळून काम केले पाहिजे आणि जागतिक आर्थिक प्रशासन सुधारण्यासाठी G20, WTO, जागतिक बँक आणि आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधी यांसारख्या चौकटींमध्ये गुंतले पाहिजे. भारताच्या G20 अध्यक्षपदाने जागतिक दक्षिणेतील देशांच्या हिताचे आणि चिंतांचे प्रतिनिधित्व करण्याचे महत्त्व अधोरेखित केले. प्रभावशाली आंतरराष्ट्रीय मंचांमधील हे सहकार्य विकसनशील राष्ट्रांच्या अद्वितीय आव्हानांना सामोरे जाणाऱ्या धोरणांना आकार देण्यासाठी आवश्यक आहे.
BRICS या गुंतागुंतींमध्ये नेव्हिगेट करत असताना, राजनैतिक सहकार्य सर्वोपरि बनते, हे सुनिश्चित करते की ते सतत विकसित होत आहे आणि त्याच्या विविध सदस्यांमध्ये समान आधार शोधत आहे.
या गतिमान आणि सतत बदलणाऱ्या लँडस्केपमध्ये BRICS जागतिक व्यापार, गुंतवणूक आणि वित्त यामध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावत आहे. आव्हाने निःसंशयपणे अस्तित्वात आहेत, परंतु सामूहिक शक्ती आणि सामायिक उद्दिष्टे अफाट क्षमतेसह ब्रिक्सला एक व्यासपीठ बनवतात. BRICS या गुंतागुंतींमध्ये नेव्हिगेट करत असताना, राजनैतिक सहकार्य सर्वोपरि बनते, हे सुनिश्चित करते की ते सतत विकसित होत राहते आणि त्याच्या विविध सदस्यांमध्ये समान आधार शोधते. वाढत्या जागतिक आर्थिक तणाव आणि पारंपारिक बहुपक्षीय संस्थांच्या मर्यादांमध्ये BRICS आर्थिक, व्यापार आणि गुंतवणुकीच्या बाबींवर चर्चा करण्यासाठी केंद्रबिंदू बनत आहे. शेवटी चालू असलेला विस्तार गटाच्या आर्थिक क्षमतेमधील वाढती स्वारस्य दर्शवत आहे. तथापि, BRICS चे यश किंवा अपयश हे विविध आर्थिक आकांक्षा आणि अपेक्षांना संरेखित करण्याच्या क्षमतेवर अवलंबून आहे.
सौम्या भौमिक ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशनमध्ये असोसिएट फेलो आहेत.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
Soumya Bhowmick is an Associate Fellow at the Centre for New Economic Diplomacy at the Observer Research Foundation. His research focuses on sustainable development and ...
Read More +
PREV
