कृत्रिम बुद्धिमत्ता: आंतरराष्ट्रीय शांतता आणि सुरक्षिततेसाठी धोक्याची घंटा!

हा लेख AI F4: Facts, Fiction, Fears and Fantasies या मालिकेचा भाग आहे.

आर्टिफिशियल इंटेलिजेंस (AI) बद्दल मुख्य प्रवाहात प्रेसमधील बहुतेक चर्चा "टर्मिनेटर" सारख्या फसव्या सामान्य बुद्धिमत्तेशी संबंधित असतात. "एव्हिल एआय" स्वतःच कार्य करते, अस्पष्टपणे त्याचे वर्णन "अस्तित्वाचा धोका " म्हणून केले जाते. तथापि, एआय आधीच आंतरराष्ट्रीय शांतता आणि सुरक्षेला मोठा धोका आहे. त्याच्या दुरुपयोगाच्या जोखमींना संबोधित करणे आधीच गरजेचे आहे आणि ते आपल्या अधिकारात आहे. या जोखमींना संबोधित करण्याची, कमी करण्याची आणि दूर करण्याची जबाबदारी व्यापक आहे आणि आज आपण ते करण्यासाठी एकत्र काम करू शकतो. 

आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स सर्वत्र आहे, पण त्यामुळे निर्माण होणाऱ्या धोक्यांकडे, विशेषत: आंतरराष्ट्रीय शांतता आणि सुरक्षेसाठी असलेल्या धोक्यांकडे आपण पुरेसे लक्ष देत आहोत का? प्राणघातक स्वायत्त शस्त्रे प्रणाली सारखे विषय लक्ष वेधून घेत असताना, "नागरी" क्षेत्रातील तांत्रिक घडामोडींना वेगळे आणि वेगळे पाहण्याची सवय म्हणजे "नागरी" तंत्रज्ञानाचा चुकीचा दिशानिर्देश किंवा गैरवापर होण्याचे धोके आहेत. एआय डेव्हलपमेंटचे खाजगी क्षेत्र-केंद्रित स्वरूप पाहता, उद्योग आणि इतर भागधारक एआयबद्दल बोलतात आणि ते वापरत असलेल्या विशिष्ट व्याख्या जोखमीभोवती फिरतात. नि:शस्त्रीकरण आणि शस्त्रास्त्र नियंत्रण समुदाय एआय बद्दल ज्या प्रकारे बोलतात त्यावरही याचा परिणाम होतो. आपण त्याच जोखमींबद्दल बोलत आहोत का, आणि नसल्यास, शांतता आणि सुरक्षिततेसाठी जोखीम हाताळण्याच्या प्रक्रियेत आपण एआय प्रॅक्टिशनर्सना कसे गुंतवू शकतो?

नागरी समुदायाने एआय तंत्रज्ञानाचा नको तितका वापर करून गैरवापराशी संबंधित शांतता आणि सुरक्षा धोके समजून घेण्याच्या आणि कमी करण्याच्या प्रयत्नात गुंतलेले असणे आवश्यक आहे. आणि व्यापक पाठिंब्याशिवाय हे शक्य होणार नाही. या उद्देशासाठी, युनायटेड नेशन्स ऑफिस (ODA) आणि स्टॉकहोम इंटरनॅशनल पीस रिसर्च इन्स्टिट्यूट (SIPRI) यांनी एका नवीन प्रकल्पावर भागीदारी केली आहे. युरोपियन युनियन कौन्सिलच्या निर्णयाद्वारे मिळालेला शांतता निधी आणि सुरक्षिततेसाठी जबाबदार नवोपक्रमावरील हा तीन वर्षांचा कार्यक्रम 2023 च्या सुरुवातीला लाँच झाला. हा प्रकल्प एआय समुदायाला (विशेषत: एआय प्रॅक्टिशनर्सची पुढची पिढी) जबाबदार नवनिर्मितीसाठी आवश्यक असलेले ज्ञान आणि साधनांसह सुसज्ज करण्यासाठी जागरूकता-उभारणी आणि क्षमता-बांधणी क्रियाकलापाची जोड देईल. सोबतच एआय तंत्रज्ञान शांततेने अंमलात आणले जावे याची खात्री करण्यात मदत होते.  

कोणते धोके आता लक्ष वेधून घेत आहेत? 

एआयच्या क्षेत्रातील घडामोडी हाय प्रोफाइल होत्या. जो बिडेन आणि शी जिनपिंग सारख्या नेत्यांनी हवामान बदल आणि रोगांच्या प्रतिसादावर उपाय प्रदान करण्यासाठी आणि "हानीमुक्त" आधुनिक औद्योगिक प्रणाली तयार करण्यासाठी एआयच्या संभाव्यतेवर जोर दिला आहे. जागतिक स्तरावर, एआयमध्ये विकासासाठी आणि स्वच्छ, उज्वल भविष्यासाठी वास्तविक फायदे देण्याची क्षमता आहे  यावर काही एकमत असल्याचे दिसते.

त्याच वेळी, प्रत्येक स्तरावरील भागधारक एआयद्वारे उद्भवलेल्या महत्त्वपूर्ण जोखमींना आपण कसे सामोरे जावे यावर चर्चा करण्याच्या महत्त्वावर जोर देत आहेत. पहिल्या दृष्टीक्षेपात, विशेषत: अत्याधुनिक तंत्रज्ञानासह या समस्येवर आश्चर्यकारक एकमत असू शकते. आधुनिक एआय विकासात आघाडीवर असलेल्या उद्योगातील नेत्यांमध्येही, काही उपक्रमांसाठी मजबूत वचनबद्धता आहे. यामध्ये फ्यूचर ऑफ लाइफ इन्स्टिट्यूटच्या मार्च 2023 च्या खुल्या पत्राचा समावेश आहे. यात असं म्हटलंय की, सुरक्षिततेच्या नावाखाली "मोठ्या एआय प्रयोगांवर" नामशेष होण्याचा धोका रोखणे ही जागतिक प्राथमिकता असायला हवी, तसेच इतर सामाजिक स्तरावरील जोखीम जसे की साथीचे रोग आणि आण्विक युद्ध. ओपनएआयचे  सीईओ  सॅम ऑल्टमन यांनी यूएस सिनेटमध्ये त्यांच्या साक्षीमध्ये एआय सुरक्षेचे नियमन आणि जाहिरात करण्याची मागणी केली, ज्याची व्यापक चर्चा झाली. तथापि, कोणत्या जोखमींचा विचार केला जात आहे आणि कोणत्या नियमांची आवश्यकता आहे हे आपण अधिक बारकाईने पाहतो तेव्हा गोष्टी कमी स्पष्ट होतात. 

परंतु हे स्पष्ट आहे की ते मानवी अस्तित्व संपवण्याच्या जोखमीवर लक्ष केंद्रित करते. ओपन एआय त्याचे काम त्याच्या चार्टरद्वारे चालवते, जे आर्टिफिशियल जनरल इंटेलिजेंस ( AGI ) वर केंद्रित करते.

फ्यूचर ऑफ लाइफ इन्स्टिट्यूटचा खुल्या पत्रात असं म्हटलंय की, "मानवी बुद्धिमत्तेसाठी स्पर्धात्मक असलेल्या एआय प्रणालींवर लक्ष केंद्रित करून यावर विराम देण्याची मागणी करायला हवी. कारण समकालीन एआय प्रणाली यापुढे सामान्य कार्यांसाठी मानव-स्पर्धक बनू शकत नाहीत. एआय जोखमींवरील विधान संक्षिप्त आहे, परंतु हे स्पष्ट आहे की ते मानवी अस्तित्व संपवण्याच्या जोखमीवर लक्ष केंद्रित करते." ओपन एआय त्याचे काम त्याच्या चार्टरद्वारे चालवते, जे आर्टिफिशियल जनरल इंटेलिजेंस ( AGI ) वर लक्ष केंद्रित करते. एआय जोखमींना संबोधित करण्यासाठी या आणि इतर अनेक उच्च-प्रोफाइल व्यायामांचा सामान्य धागा असा आहे की ते विशेषतः काल्पनिक जोखमींवर लक्ष केंद्रित करतात, प्रामुख्याने आर्टिफिशियल जनरल इंटेलिजेंस स्पर्धेशी संबंधित. एआयच्या आजूबाजूच्या अनेक गृहीतकांप्रमाणे, आर्टिफिशियल जनरल इंटेलिजन्सची सार्वत्रिकपणे स्वीकारलेली व्याख्या नाही. सॅम ऑल्टमन यांनी आर्टिफिशियल जनरल इंटेलिजन्सचे वर्णन "सामान्यत: मानवांपेक्षा हुशार" असे केले आहे . ही संकल्पना स्वतःच मार्विन मिन्स्कीच्या "सरासरी माणसाच्या सामान्य बुद्धिमत्तेचे एक मशीन" या कल्पनेशी जोडलेली आहे (जी 1978 पर्यंत प्रत्यक्षात येण्याचा अंदाज होता). मुख्य कल्पना म्हणजे सामान्यीकरण करण्याची मानवासारखी क्षमता, म्हणजे एक एकल प्रणाली जी मिन्स्कीच्या शब्दात, "शेक्सपियर वाचू शकते, कारमध्ये तेल घालू शकते, कार्यालयात राजकीय खेळ खेळू शकते, विनोद सांगू शकते आणि मारामारी करू शकते." आम्ही अद्याप तेथे पोहोचलेलो नाही असं म्हणणं पुरेस आहे. 

वर्तमान दृष्टीकोन

तथापि, आपण आता एआय  विकासाच्या दृष्टीने जिथे आहोत, तिथे लक्षणीय जोखीम आहे ज्यांना आपण आधीच संबोधित करणे आवश्यक आहे. आणि आंतरराष्ट्रीय शांतता आणि सुरक्षिततेच्या बाबतीत यापैकी बरेच काही त्वरित करण्याची गरज आहे. जबाबदार एआयची व्याप्ती उर्वरित क्षेत्राच्या अनुषंगाने वाढली आहे आणि नागरी समाज संस्था, सरकारे, प्रादेशिक संस्था आणि व्यावसायिक आणि मानक संस्थांसह भागधारकांची संपूर्ण श्रेणी प्रतिबिंबित करते. यामध्ये कृत्रिम बुद्धिमत्तेवरील जागतिक भागीदारी (जे एआय वरील ओईसीडी  शिफारशींच्या सामायिक वचनबद्धतेवर आधारित आहे ) मॉन्ट्रियल एआय एथिक्स इन्स्टिट्यूट , डिस्ट्रिब्युटेड एआय रिसर्च इन्स्टिट्यूट आणि आयईईई च्या स्वायत्त आणि बुद्धिमान प्रणालींच्या नैतिकतेवरील ग्लोबल इनिशिएटिव्ह यांचा समावेश आहे. तथापि, हे दृष्टिकोन सामान्यत: रोजगार , न्याय आणि आरोग्यावरील अल्गोरिदमच्या पूर्वाग्रहांसह "नागरी" क्षेत्रातील एआयच्या जोखीम आणि प्रभावांवर जास्त लक्ष केंद्रित करतात. हे महत्त्वाचे धोके आहेत ज्यांना संबोधित करणे आवश्यक आहे. एआय एक सक्षम तंत्रज्ञान आहे आणि सामान्य वापरासाठी प्रचंड क्षमता आहे. नागरी अनुप्रयोगांसाठी विकसित केलेल्या एआय मधील संशोधन आणि नवकल्पना हानीकारक आणि विध्वंसक वापरांसाठी (तुलनेने सहज) वापरल्या जाऊ शकतात, ज्याचा आंतरराष्ट्रीय शांतता आणि सुरक्षिततेवर मोठा परिणाम होऊ शकतो. यामुळे असा भ्रम निर्माण होऊ शकतो की नागरी क्षेत्रातून उद्भवणारे एआय धोके आंतरराष्ट्रीय शांतता आणि सुरक्षा जोखमींपासून वेगळे आहेत. प्रत्यक्षात, सध्याचा नागरी एआय विकास आणि वापर अनेक जोखमीचे मार्ग सादर करतो. हा नवीन ट्रेंड नाही आणि नागरी तंत्रज्ञानाचा हेतू बदल आणि गैरवापर एआयसाठी अद्वितीय नाही. दुहेरी-वापर तंत्रज्ञान ही एक समस्या आहे ज्याचा सामना करण्याचा आंतरराष्ट्रीय समुदायाला पुरेसा अनुभव आहे आणि अनेक क्षेत्रातील दुहेरी-वापर तंत्रज्ञानाच्या आसपासचे प्रशासन उपाय एआयसाठी उपयुक्त सर्वोत्तम सराव प्रदान करू शकतात. 

दुर्दैवाने, प्रॅक्टिशनर्स आणि शस्त्रास्त्र नियंत्रण समुदाय यांच्यातील व्यस्ततेची समान पातळी आणि नागरी तंत्रज्ञानामुळे उद्भवू शकणाऱ्या धोक्यांची जागरूकता, एआयसाठी अद्याप अस्तित्वात नाही.

2022 मध्ये, संशोधकांच्या एका गटाने उघड केले की त्यांनी एआय साधन विकसित केले आहे जे संभाव्यतः नवीन रासायनिक शस्त्रे विकसित करू शकते. नवीन औषध संयुगांच्या विषारीपणाचा अंदाज लावण्यासाठी मूळतः वापरल्या जाणाऱ्या मशीन-लर्निंग मॉडेलचे रुपांतर करून संशोधकांनी शेवटी एक साधन तयार केले आहे जे नवीन विषारी रेणूंची रचना तयार करू शकते. खरं तर, ते आश्चर्यकारकपणे त्वरीत करू शकते. असे संकेत आहेत की केवळ सहा तासांत 40,000 विषारी रेणू तयार केले जाऊ शकतात. जीवन विज्ञानातील शांततापूर्ण संशोधनाच्या गैरवापरामुळे निर्माण होणारे धोके ही एक ओळखली जाणारी समस्या आहे. शास्त्रज्ञ आणि शस्त्रास्त्र नियंत्रण तज्ञ यांच्यातील दीर्घ इतिहासामुळे या प्रकरणात, संशोधकांनी शांततापूर्ण अनुप्रयोगाचा दुरुपयोग कसा केला जाऊ शकतो हे दाखवण्यासाठी त्यांचे कार्य प्रसिद्ध केले. दुर्दैवाने, प्रॅक्टिशनर्स आणि शस्त्रास्त्र नियंत्रण समुदाय यांच्यातील व्यस्ततेची समान पातळी आणि नागरी तंत्रज्ञानामुळे उद्भवू शकणाऱ्या धोक्यांची जागरूकता, एआयसाठी अद्याप अस्तित्वात नाही.

शांतता आणि सुरक्षा जोखमींचे निराकरण 

नागरी तंत्रज्ञानाचा गैरवापर नवीन नसला तरी, जेव्हा एआयचा प्रश्न येतो तेव्हा अनेक घटकांमुळे ही समस्या जटिल बनते:

(i) एआय अल्गोरिदम आणि डेटाचे अमूर्त आणि वेगाने बदलणारे स्वरूप; प्रसार नियंत्रित करणे कठीण आहे

(ii) संशोधन, विकास आणि नावीन्यपूर्ण परिसंस्थेतील त्याची प्रमुख भूमिका लक्षात घेऊन मालकी अल्गोरिदम, डेटा आणि कोड संरक्षित करण्यात खाजगी क्षेत्राचे स्वारस्य 

(iii) या तंत्रज्ञानाचा पुनर्वापर करण्यास सक्षम भौतिक संसाधने आणि मानवी कौशल्याची जागतिक उपलब्धता. तितकेच, नागरी क्षेत्रात एआय मध्ये काम करणाऱ्यांना आंतरराष्ट्रीय शांतता आणि सुरक्षिततेसाठी त्यांच्या कामाच्या उद्देशाने बदल आणि गैरवर्तनाच्या संभाव्य परिणामांबद्दल माहिती नसते किंवा शस्त्रास्त्र नियंत्रण आणि अप्रसार क्षेत्रातील एआय जोखमींवरील चर्चेत भाग घेण्यास नाखूष असतात. 

अशी कोणतीही प्रतिबद्धता प्रभावशाली आणि टिकाऊ बनवण्यासाठी एक महत्त्वाचा घटक म्हणजे हे दोन्ही बहु-स्टेकहोल्डर असावेत, विस्तृत दृष्टीकोन असावा आणि भौगोलिकदृष्ट्या ते मूठभर राज्यांपुरते मर्यादित नसावे.

तांत्रिक प्रगतीचा वेग आणि तरुण पण विकसित होणारे एआय गव्हर्नन्स वातावरण पाहता क्षमता आणि व्यस्ततेतील ही तफावत भरून काढणे महत्त्वाचे आहे. शांतता आणि सुरक्षा जोखमींवर नागरी एआय समुदायाला प्रभावीपणे गुंतवून ठेवण्यासाठी किमान तीन क्षेत्रांमध्ये क्षमता निर्माण करणे आवश्यक आहे. 

•सध्याच्या जोखीम व्यवस्थापन आणि प्रतिबंध पद्धतींमध्ये शांतता आणि सुरक्षितता जोखीम समाकलित करावे. आणि आवश्यक असल्यास, कोणत्या नवीन पद्धती असू शकतात हे स्थापित करण्यासाठी व्यावसायिक संघटना आणि मानक संस्थांसह एआय उद्योगासोबत काम करावे. 

• शिक्षकांसह जबाबदार पद्धतींवरील औपचारिक प्रशिक्षणाचा भाग म्हणून शांतता आणि सुरक्षितता जोखीम मुख्य प्रवाहात आणण्याच्या प्रयत्नांना समर्थन द्या.

• एआय विकास आणि जोखीम व्यवस्थापनाचा नैसर्गिक घटक म्हणून शांतता आणि सुरक्षिततेच्या जोखमीसाठी जबाबदार दृष्टिकोन एम्बेड करणे.

अशी कोणतीही प्रतिबद्धता प्रभावशाली आणि टिकाऊ बनवण्यासाठी एक महत्त्वाचा घटक म्हणजे हे दोन्ही बहु-स्टेकहोल्डर असावेत, विस्तृत दृष्टीकोन असावा आणि भौगोलिकदृष्ट्या ते मूठभर राज्यांपुरते मर्यादित नसावे. एआय आधीच खूप मोठे धोके निर्माण करत आहे आणि त्यांना संबोधित करण्यासाठी आणखी प्रतीक्षा करण्याची आवश्यकता नाही. जोखीम संबोधित करण्यासाठी सहभाग असणे आवश्यक आहे. एकत्र काम केल्याशिवाय ते चांगले होणार नाहीत. या तंत्रज्ञानाचा लाभ घेणारे एक सुरक्षित भविष्य अजूनही आपल्या आवाक्यात आहे, परंतु तेथे जाण्यासाठी आपल्याला त्वरित कारवाई करणे आवश्यक आहे. 

चार्ल्स ओविंक हे युनायटेड नेशन्स ऑफ निशस्त्रीकरण कार्यालयात राजकीय घडामोडींचे अधिकारी आहेत. 

• Cyber and Technology
• Artificial Intelligence
• India
• AI industry
• AI risks
• arms control
• dual-use tech
• educators
• engagement
• ethical AI
• global collaboration
• India
• LAWS
• misuse
• peace
• practitioners
• Risk management
• security

The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.