इम्रान खानचे पुनरागमन होऊ शकते का?

हा संक्षिप्त भाग  Pakistan: The Unravelling या मालिकेचा आहे. 

राजकारणात कुणालाही टाळले जाऊ शकत नाही किंवा कधीच रद्द केले जाऊ शकत नाही. पाकिस्तानात तर त्याहूनही नाही.  इम्रान खान पुनरागमन करणारा होऊ शकतो का? हे आगामी काळात पहायला मिळणार आहे.  नवाझ शरीफ दोनदा आभासी विस्मरणातून परत आले आणि चौथ्यांदा पंतप्रधान म्हणून पुन्हा पुनरागमन करण्याची चांगली शक्यता आहे. प्रत्येक वेळी त्याची हकालपट्टी झाली, तेव्हा तो परत येईल असे कोणालाही वाटले नव्हते, परंतु त्याने तसे केले. बेनझीर भुट्टोच्या बाबतीतही असेच घडले होते, ज्यांची हत्या झाली नसती तर 2008 मध्ये तिसऱ्यांदा पंतप्रधान बनण्याची तयारी दर्शवली होती. लष्करी आस्थापनेवर अन्याय करणाऱ्या राजकीय नेत्यांनी आणि पक्षांनी त्यांच्या परत येण्याच्या मार्गावर सतत छेडछाड केली किंवा फेरफार केला. राजकारणाचा केंद्रबिंदू.

इम्रान हेच करू शकतो का? अखेर, अविश्वास ठरावात त्यांची पदावरून हकालपट्टी केल्यानंतर ते पाकिस्तानच्या राजकारणाचा मध्यवर्ती ध्रुव असतील असे क्वचितच कुणाला वाटले होते. पण एक वर्षांहून अधिक काळ, त्याने आपल्या समर्थकांना जागृत केले, रॅली काढली आणि खळबळ उडवून दिली आणि लष्करातील पदावर असलेल्या आणि त्यांच्या पाठीराख्यांना त्याला कसे हाताळायचे आणि त्याच्या जागी कसे बसवायचे यावर डोके खाजवत सोडले. 9 मे च्या घटनांमुळे मात्र सरकार आणि लष्कराला ते शोधत होते. त्यांनी आता त्याचा पक्ष मोडून काढण्यासाठी, सर्व समर्थनापासून वंचित ठेवण्यासाठी सर्व थांबे खेचले आहेत आणि त्याला अपात्र ठरवण्याची आणि गरज पडल्यास त्याला अंधारकोठडीत टाकण्याची योजना सुरू आहे. इम्रानला या तडाख्यातून सावरणे आणि पुन्हा सत्ता मिळवणे सध्या तरी अशक्य आहे. केवळ एक चमत्कार किंवा ब्लॅक स्वान इव्हेंट त्याला पुन्हा सत्तेवर आणू शकतो.

ज्या राजकीय नेत्यांनी आणि पक्षांनी लष्करी आस्थापनेवर अन्याय केला होता, त्यांनी राजकारणाच्या केंद्रस्थानी परत जाण्याचा मार्ग नेहमीच तपासला किंवा हाताळला.

सध्याचे लष्कराचे नेतृत्व

वस्तुनिष्ठ राजकीय परिस्थिती आणि शक्तीची गतिशीलता इम्रान खानसाठी दुसरी इनिंग अत्यंत अशक्य करते. पाकिस्तानच्या राजकीय संरचनेत आपले वर्चस्व पुन्हा स्थापित करण्यासाठी, पुनर्स्थापित करण्यासाठी आणि पुन्हा पुष्टी करण्यासाठी पाकिस्तानी लष्कराने सर्वतोपरी प्रयत्न केल्याने, इम्रानला कधीही, अगदीच लवकर पुनरागमन करण्याची परवानगी दिली जाणार नाही. त्याच्या विरोधात जाणारा सर्वात मोठा घटक म्हणजे सध्याचे लष्कराचे नेतृत्व. लष्करप्रमुख जनरल असीम मुनीर यांचे इम्रानसोबत खूप वाईट रक्त आहे. इंटर-सर्व्हिसेस इंटेलिजन्सचे प्रमुख लेफ्टनंट जनरल नदीम अंजुम आणि त्यांचे डेप्युटी मेजर जनरल फैसल नसीर यांच्यासह इतर उच्च लष्करी अधिकारी देखील इम्रानसाठी कोणतीही शिथिलता कमी करणार नाहीत. काहीही असल्यास, तो खेळात नाही याची खात्री करण्यासाठी ते सर्वकाही करतील.

जनरल असीम मुनीर किमान नोव्हेंबर 2025 पर्यंत पाकिस्तानी लष्कराचे नेतृत्व करतील. जर त्यांना मुदतवाढ मिळाली तर ते नोव्हेंबर 2028 पर्यंत काठी असतील. इम्रानने ज्या प्रकारे त्यांच्याशी संघर्ष वैयक्तिकृत केला आहे आणि त्यांना लक्ष्य केले आहे ते पाहता, तो कोणत्याही माफीची अपेक्षा करू शकत नाही. मुनीर आणि इतर सेनापतींना माहित आहे की इम्रान खान हा एक दुष्ट आणि सूडखोर व्यक्ती आहे जो पुन्हा सत्ता मिळाल्यास त्याचा बदला घेऊ इच्छितो. लष्कराला आकर्षित करण्याचा त्याने कितीही प्रयत्न केला तरीही, गोष्टी किती भयंकर चुकीच्या झाल्या आहेत हे त्याला समजल्यानंतर, इम्रानला त्याच्या शब्दावर कोणीही विश्वास ठेवणार नाही, अगदी कमीपणाने, यु-टर्न घेण्याची आणि सोयीनुसार स्वतःच्या भूमिकेला विरोध करण्याची त्याची प्रवृत्ती पाहता.

पाकिस्तानच्या राजकीय संरचनेत आपले वर्चस्व पुन्हा स्थापित करण्यासाठी, पुनर्स्थापित करण्यासाठी आणि पुन्हा पुष्टी करण्यासाठी पाकिस्तानी लष्कराने सर्वतोपरी प्रयत्न केल्याने, इम्रानला कधीही, अगदीच लवकर पुनरागमन करण्याची परवानगी दिली जाणार नाही.

लष्करविरोधी आणि राज्यविरोधी यांच्यातील रेषा

नकारात्मक वैयक्तिक समीकरणे बाजूला ठेवली, तर इम्रानने ज्याप्रकारे लष्कराचे राजकारण केले आणि त्याच्या पदरात फूट पाडण्याचा प्रयत्न केला त्यामुळे लष्कराचे पितळही नाराज झाले आहे. त्याने देशाचे ध्रुवीकरण करून त्याचे मध्यभागी विभाजन करणे पुरेसे वाईट होते, लष्करात असे करणे अक्षम्य होते. त्याहूनही वाईट म्हणजे, पाकिस्तान तहरीक-ए-इन्साफ (पीटीआय) च्या कार्यकर्त्यांनी लष्करी प्रतिष्ठानांवर आणि स्मारकांवर केलेले हल्ले लष्कर आणि पाकिस्तानी राज्याविरुद्ध युद्धाची घोषणा म्हणून पाहिले गेले. केवळ सत्ता काबीज करण्यासाठी इम्रान खान देशाला गृहयुद्धासारख्या परिस्थितीकडे ढकलण्याच्या तयारीत आहे आणि पाकिस्तानच्या रस्त्यावर हिंसाचार भडकवण्याच्या संपूर्ण नियोजनात तो सामील होता, ही लष्करी समजूत, लष्कराला त्यांची अस्वीकार्यता दर्शवते. एक स्लॅम-डंक.

PTI आणि पश्चिमेतील इम्रान खान समर्थकांनी पाकिस्तानी लष्कर आणि पाकिस्तानी राज्याविरुद्ध सोशल मीडियावर बदनामी आणि चुकीची माहिती पसरवण्याच्या मोहिमेने पाकिस्तानच्या प्रतिमेला आणि प्रतिष्ठेला धूळ चारली आहे. युनायटेड स्टेट्स अधिकारी आणि राजकारण्यांसह लॉबिंग प्रयत्न आणि आंतरराष्ट्रीय मानवाधिकार संस्था आणि परदेशी सरकार आणि संस्था यांच्या हस्तक्षेपाची मागणी केल्याने इम्रान खान यांच्याशी समेट करण्याच्या कोणत्याही शक्यतेवर दरवाजे बंद झाले आहेत. या सगळ्यात भर म्हणजे इम्रानचा निर्लज्ज कारभाराचा रेकॉर्ड, त्याचे अर्थव्यवस्थेचे उद्ध्वस्त व्यवस्थापन आणि पाकिस्तानच्या अत्यंत संवेदनशील परराष्ट्र संबंधांची त्याची विध्वंसक हाताळणी, आणि लष्करी आस्थापनात इम्रानच्या आणखी एका इनिंगची भूक नाही हे स्पष्ट होते.

• हद्दपारी: जर त्याने हद्दपार होण्यास सहमती दिली तर इम्रान हे ‘एस्टॅब्लिशमेंट’साठी एक भयानक स्वप्न असेल. तो लष्कराविरुद्ध मोकळेपणाने प्रचार करू शकेल आणि पश्चिमेकडील त्यांची प्रतिमा धूळ खात पडेल.
• तुरुंग: तुरुंगवास कठोर असेल, पण इम्रान जगू शकला तर तो खेळातच राहील. तुरुंगातील त्यांची उपस्थिती त्यांच्या समर्थकांसाठी चुंबक असेल. तो एक जिवंत शहीद आणि सेलिब्रेट होईल. त्याच्या तुरुंगवासाचे औचित्य सिद्ध करणे अधिकाधिक अक्षम होईल, विशेषत: याकडे राजकीय बळी म्हणून पाहिले जाईल.
• अपात्रता: कोणत्याही शिक्षेचा हा नैसर्गिक परिणाम असेल. पण राजकीयदृष्ट्या ते इम्रानला रिमोट कंट्रोलच्या माध्यमातून खेळात ठेवते. तो उमेदवारांना अनुमोदन देऊ शकतो आणि ते पूर्णपणे त्याच्या नियंत्रणाखाली असतील, क्वचितच शासनाला काही हवे असेल.
• पीटीआयवर बंदी: हे कदाचित सर्व पर्यायांपैकी सर्वात निरर्थक आहे. पक्षाचे नाव बदलून किंवा नवा पक्ष स्थापन करून बंदी सहज टाळली जाते ज्यात इम्रानची कोणतीही औपचारिक भूमिका नसली तरी ती त्याच्या अंगठ्याखाली असते.
• निवृत्त व्हा आणि पुनर्वसन करा: इम्रान कमी पडून राहण्यास आणि अगदी नजीकच्या भविष्यासाठी राजकारणापासून दूर राहण्यास सहमत आहे आणि कालांतराने त्याचे पुनर्वसन केले जाते. पण हा पर्याय ना इम्रानला (तो त्याच्या चारित्र्याविरुद्ध आहे) मान्य होणार नाही ना असीम मुनीरला.
• निर्मूलन: हे एकतर न्यायिक मार्गाने असू शकते किंवा ‘नैसर्गिक’ मार्गाने होऊ शकते. इम्रानच्या शत्रूंसाठी हा एक मोहक पर्याय असू शकतो, परंतु हा एक अतिशय धोकादायक पर्याय आहे. ते सहजपणे नियंत्रणाबाहेर जाऊ शकते आणि निराकरण करण्यापेक्षा अधिक समस्या निर्माण करू शकते.

विरोधक, भ्रामक किंवा जाणूनबुजून त्याच्या बाजूने, इम्रानला समजू लागला आहे की आपण गंभीर संकटात आहोत, तरीही तो विरोध करत आहे. असे दिसते की तो अजूनही बलाढ्य सैन्याचा सामना करू शकतो आणि शीर्षस्थानी येऊ शकतो असे त्याला वाटते. तो कुठून येतो हे सांगणे कठीण आहे.

1. हे फक्त साधे ब्लफ असू शकते;
2. ही त्याची अदम्य इच्छा असू शकते – जर तुम्ही इच्छित असाल तर त्याला जिद्द म्हणा – आणि त्याचा त्याच्या नशिबाबद्दलचा विश्वास (किंवा भ्रम?). अखेरीस, वर्षानुवर्षे, तो लिहून काढल्यानंतरही त्याने गोष्टी साध्य केल्या आहेत.
3. त्याच्या एकलकोंडीने त्याला चकवा देणारा मेंढा बनवला आहे, ज्याला शेवटी त्याला हवे तेच मिळते;
4. असे होऊ शकते की, तो या मार्गावर राहिला तर आस्थापनेतील फूट त्याच्या बाजूने येईल;
5. असे होऊ शकते की त्याला वाटते की न्यायव्यवस्था त्याच्या बाजूने ठाम राहील आणि त्याचे नुकसान होऊ देणार नाही;
6. असे होऊ शकते की जनमानसात त्याच्या लोकप्रियतेबद्दल त्याला इतकी खात्री आहे की सैन्य त्याच्या विरोधात फारसे काही करू शकणार नाही; किंवा
   कदाचित त्याने वैभवाच्या झगमगाटात बाहेर पडण्याचा निर्णय घेतला असेल.

इम्रानने फेकण्यास नकार दिल्याने, चेंडू आता हायब्रिड राजवटीच्या कोर्टात आहे, ज्याने त्याला पाकिस्तानच्या राजकीय बीजगणितातून कसे काढायचे आहे हे ठरवावे लागेल. स्मार्ट पैसा मात्र इम्रानला दुसरी इनिंग न मिळणे, नजीकच्या भविष्यात नाही आणि कदाचित कधीच नाही.

सुशांत सरीन हे ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशनचे वरिष्ठ फेलो आहेत.

• Domestic Politics and Governance
• Developing and Emerging Economies
• Pakistan

The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.