सीबीडीसी: डिजिटल युगात महागाई नियंत्रण?

2020 मध्ये कोविड-19 साथीच्या रोगाने सुरू केलेल्या आणि 2022 मध्ये रशिया-युक्रेन संघर्षामुळे वाढलेल्या घटनांच्या जटिल आणि प्रदीर्घ मालिकेला जगभरातील तीव्र महागाई वाढीचे श्रेय दिले जाऊ शकते. हे चलनवाढीचे आव्हान अजूनही कायम आहे. या विस्तारित कालावधीत, जगभरातील धोरणकर्ते आणि मध्यवर्ती बँकांना सातत्याने आव्हानाचा सामना करावा लागला आहे: चलनवाढीचे राज्य. प्रचलित धोरणामध्ये वेगाने आणि निर्णायकपणे व्याजदर वाढवून मध्यम आर्थिक वाढ आणि किमतींच्या वरच्या मार्गावर अंकुश ठेवला आहे. अशा परिस्थितीत, सेंट्रल बँक डिजिटल करन्सी (CBDC) यावर उपाय देऊ शकेल का?

चलनवाढीशी लढण्यासाठी सीबीडीसी बनली अर्जेंटिनाच्या अध्यक्षीय निवडणुकीची फळी 

आगामी अर्जेंटिनामधील 22 ऑक्टोबरच्या अध्यक्षीय निवडणुकीचे लक्षणीय आर्थिक परिणाम आहेत. सर्जियो मस्सा, जे अर्थमंत्री आणि राष्ट्रपती पदाचे उमेदवार म्हणून युनियनचे होमलँड पक्षाचे प्रतिनिधित्व करतात, त्यांनी सीबीडीसी लागू करण्याचे वचन दिले आहे. हा उपक्रम अशा वेळी आला आहे जेव्हा अर्जेंटिना सतत तीव्र चलनवाढीशी झुंजत आहे, निवडणुकीच्या चर्चेच्या केंद्रस्थानी आर्थिक धोरणे ठेवत आहे.

मास्सा यांनी स्पष्ट केले आहे की अर्जेंटिनाचे डिजिटल चलन प्रक्षेपण करणे ही निवडणूक जिंकून देशाचे पुढचे अध्यक्ष बनल्यास सर्वोच्च प्राधान्य असेल. मस्सा यांनी जोर दिला की हे पाऊल मोबाइल फोन किंवा कार्डद्वारे आर्थिक व्यवहार सुलभ करण्याच्या व्यासपीठाच्या उद्दिष्टाशी संरेखित करते, सर्व अर्जेंटिनासाठी प्रवेश योग्यता सुनिश्चित करते. त्यांनी पुढे सांगितले की या डिजिटल चलनामध्ये परदेशातील व्यक्तींना अतिरिक्त कर न लावता परत जाण्याची आणि निधी वापरण्याची परवानगी देणारा कायदा असेल. अर्जेंटिना डिजिटल चलनासह आर्थिक व्यवहार करणार्‍या वापरकर्त्यांना करात कपात केली जाईल असे आश्वासनही मास्सा यांनी दिले.

चांगल्या प्रकारे डिझाइन केलेल्या सीबीडीसी मध्ये पेमेंट सिस्टमची सुविधा, लवचिकता आणि कार्यक्षमता वाढवण्याची क्षमता आहे, ज्यामुळे आर्थिक समावेश वाढण्यास हातभार लागतो, विशेषत: लॅटिन अमेरिका आणि कॅरिबियन मध्ये. तथापि, त्याच्या आश्वासनांना न जुमानता, अर्जेंटिना मध्ये सीबीडीसी लागू करण्याची कालमर्यादा अनिश्चित राहिली आहे की जर मास्सा निवडणूक जिंकले.सध्या, देश सीबीडीसी वर संशोधनाच्या टप्प्यात आहे, निवडणूक प्रचारादरम्यान या विषयावरील राजकीय चर्चांना वेग आला आहे.

याउलट, मासाचे प्राथमिक विरोधक, लिबर्टेरियन पार्टीचे जेव्हियर माइले, पर्यायी दृष्टिकोनाचे समर्थन करतात. माइले डॉलरीकरणाचे समर्थन करते—मध्यवर्ती बँक विसर्जित करणे, पेसो सोडणे आणि महागाईचा सामना करण्यासाठी अमेरिकन डॉलरचा अवलंब करणे. अर्जेंटिनाच्या मर्यादित मध्यवर्ती बँकेच्या साठ्यामुळे आणि डॉलरीकरणाच्या मागील अयशस्वी प्रयत्नांमुळे टीकाकारांना याची शंका आहे. त्यांना आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधी (IMF) च्या भरीव कर्जाची परतफेड देखील करावी लागते. माइलेची टीम, तथापि, अर्जेंटाइनमध्ये डॉलरीकरणास समर्थन देणारी, मोठ्या प्रमाणावर परकीय बचत आहे, असा तर्क आहे. त्यांच्या योजनेत कर्जाची परतफेड सुलभ करून परदेशातील मध्यवर्ती बँकेच्या जागी चलन स्थिरीकरण निधीचा समावेश आहे. हे हलगर्जीपणाचा अवलंब न करता अर्जेंटिनाची सर्वात लक्षणीय कर्ज कपात बनवू शकते.

आर्थिक रणनीतींमधील हा फरक आगामी निवडणुकीत अर्जेंटिनाने केलेल्या महत्त्वपूर्ण निवडींवर प्रकाश टाकतो. अर्जेंटिनाच्या चलनवाढीचे आव्हान सोडवणे हे एक कोडेच आहे, तरीही, सीबीडीसी परिस्थिती एक वेधक शक्यता देते. चलनवाढीच्या व्यवस्थापनामध्ये सीबीडीसी च्या संभाव्यतेचा शोध घेणे आवश्यक आहे, विशेषत: बहुतेक मध्यवर्ती बँका या संदर्भात अज्ञात पाण्यावर नेव्हिगेट करत आहेत.

डेटाची शक्ती

एक संभाव्य स्पष्टीकरण असे आहे की अधिक विदा असल्‍याने चांगले धोरण निर्णय होऊ शकतात. मध्यवर्ती बँका जागतिक स्तरावर धोरण दर वाढवल्यामुळे, समक्रमित मंदीचा वाढता धोका आहे. चलनवाढीच्या या काळात मध्यवर्ती बँकांसमोरील एक सामान्य आव्हान म्हणजे विदा ची कमतरता. त्यांना त्यांच्या संबंधित अर्थव्यवस्थांचे विश्लेषण करण्यात अडचणी आल्या आहेत, विशेषत: जेव्हा चलनवाढीचा दर आणि वास्तविक अर्थव्यवस्थेवर धोरणात्मक दर वाढीचा परिणाम येतो तेव्हा. तथापि, सीबीडीसी हा धोका लक्षणीयरीत्या कमी करण्यासाठी विदा आणि धोरण साधने दोन्ही प्रदान करू शकतात.

जगभरातील असंख्य ग्राहक किंमत निर्देशांक (CPI) अहवाल बाजारातील सहभागींद्वारे केंद्रीय बँक नियामकांना सादर केलेल्या मालमत्ता आणि दायित्वाची माहिती अशा प्रकारे मोजलेल्या विदा वर अवलंबून असतात. हा विदा, दुर्दैवाने, कालबाह्य, अधूनमधून पूर्णतेचा अभाव आणि खेदजनकपणे अयोग्यतेचा धोका असतो. या माहितीचे मूल्य चलनवाढ किंवा आर्थिक जोखमीच्या अर्थपूर्ण निर्देशांकात रूपांतर केल्याने मध्यवर्ती बँकांसाठी भरीव अंदाज बांधणे आवश्यक आहे. यातील बहुतांश विदा मध्ये पारदर्शकता नसल्यामुळे चलनवाढ किंवा आर्थिक ताणाच्या लहरी परिणामांचे सांख्यिकीय साखळीमध्ये अडथळे येतात.

सीबीडीसी योजक पर्यायी आणि नाविन्यपूर्ण दृष्टीकोन देते. हे मध्यवर्ती बँकेचे अर्थशास्त्रज्ञ आणि नियामकांना वित्तीय संस्थांकडे असलेल्या सीबीडीसी शिलकीच्या जवळपास खऱ्या वेळेच्या माहितीसह सुसज्ज करते. यामध्ये मेटा विदा देखील समाविष्ट आहे जो प्रत्येक सीबीडीसी व्यवहार कोणत्या उद्योगाशी संबंधित आहे याचे वर्गीकरण करू शकतो, खऱ्या वेळेच्या ग्राहक किंमत निर्देशांक मापन आणि अधिक प्रभावी महागाई व्यवस्थापन सक्षम करतो, सर्व वापरकर्त्यांसाठी व्यवहार तपशीलांची गोपनीयता राखून. या प्रणालीमध्ये, केंद्रीय बँकांना त्यांच्या सीबीडीसी मालमत्ता आणि दायित्वांचा अहवाल देण्यासाठी संस्थांवर अवलंबून राहण्याची आवश्यकता नाही; त्याऐवजी, केंद्रीय बँक कर्मचारी थेट सीबीडीसी बॅलन्सची चौकशी करू शकतात.

राखीव आवश्यकतांचा लाभ घेणे

पैशाच्या पुरवठ्याची गतिशीलता आणि सीबीडीसी चा अर्थव्यवस्थेवर होणारा संभाव्य प्रभाव शोधणे हा एक मनोरंजक प्रयत्न आहे. चलनवाढ आणि कर्ज प्रभावीपणे व्यवस्थापित करण्यासाठी सीबीडीसी च्या वापरासाठी युरोपमध्ये मनोरंजक योजना प्रस्तावित आहेत.

सीबीडीसी मध्ये अनन्य वैशिष्ट्ये आहेत ज्यांचा फायदा महागाईवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी आणि पैशाच्या गुणक प्रभावावर प्रभाव टाकण्यासाठी केला जाऊ शकतो. पारंपारिक फिएट चलनांच्या विरूद्ध, सीबीडीसी डिजिटल स्वरूपाच्या आहेत आणि मध्यवर्ती बँकेने निर्धारित केलेल्या विविध सानुकूल करण्यायोग्य राखीव आवश्यकतांच्या अधीन असू शकतात. विचाराधीन एक उल्लेखनीय आवश्यकता म्हणजे 100-टक्के राखीव नियम लागू करणे. या आदेशानुसार व्यावसायिक बँकांनी प्रत्येक युनिटसाठी सीबीडीसीची समतुल्य रक्कम राखीव ठेवली पाहिजे किंवा ते पैसे म्हणून तयार केले.

अशा राखीव आवश्यकतेचा परिचय पैसा गुणक प्रभावासाठी महत्त्वपूर्ण परिणाम करतो.अंशात्मक-राखीव बँकिंग प्रणालीमध्ये, जेथे बँका अतिरिक्त पैसे निर्माण करण्यासाठी जमा केलेल्या निधीचा एक भाग पुन्हा कर्ज देऊ शकतात, पैशाचा गुणक सामान्यतः एकापेक्षा जास्त असतो. तथापि, सीबीडीसी  वर 100-टक्के राखीव आवश्यकता लागू करून, मध्यवर्ती बँका सीबीडीसी चे गुणाकार करण्याची व्यावसायिक बँकांची क्षमता प्रभावीपणे कमी करू शकतात, ज्यामुळे अर्थव्यवस्थेवरील चलनवाढीचा दबाव कमी होतो. हे उद्दिष्ट साध्य करण्याचा एक दृष्टीकोन म्हणजे सरकारी रोखे विकणाऱ्या मध्यवर्ती बँकेद्वारे पारंपारिक चलनाचे चलन कमी करणे. एकाच वेळी, CBDC सारख्या डिजिटल चलनांचा परिचय, पैशांचा पुरवठा वाढवते. फ्रॅक्शनल-रिझर्व्ह सिस्टीममध्ये पाहिल्याप्रमाणे, हे धोरणात्मक विनिमय पैशाच्या गुणकांना त्याच्या एकापेक्षा अधिक रूढीच्या स्थितीतून एक किंवा एकाच्या जवळ हलवते.

प्रस्तावित प्रणालीच्या काही फायद्यांचा उपयोग करण्यासाठी कमी कठोर राखीव आवश्यकता स्वीकारण्यासारख्या मध्यम-ग्राउंड धोरणे देखील अस्तित्वात आहेत हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे. याव्यतिरिक्त, सीबीडीसी संक्रमणानंतर, एकूण राष्ट्रीय उत्पन्न विस्तार आणि चलनवाढीचा दर यासारखे घटक विचारात घेऊन आर्थिक वाढीस प्रोत्साहन देण्यासाठी राखीव आवश्यकता हळूहळू शिथिल केल्या जाऊ शकतात.

नवनिर्मिती प्रगतीपथावर?

सीबीडीसी द्वारे संकलित केलेल्या विदा मध्ये महागाई नियंत्रणासाठी एक सैद्धांतिक रूपरेषा तयार करून, व्यापारी बँकांसाठी कठोर राखीव आवश्यकतांशी जोडले जाण्याची क्षमता आहे. तथापि, हे लक्षात घेणे महत्वाचे आहे की अशी चौकट कधीही प्रत्यक्षात आणली गेली नाही. सीबीडीसी ही अजूनही जागतिक स्तरावर तुलनेने नवीन संकल्पना आहे आणि मध्यवर्ती बँका त्यांची इष्टतम उपयुक्तता शोधण्याच्या प्रक्रियेत आहेत. अर्जेंटिनाचे अध्यक्षपदाचे उमेदवार, सर्जिओ मासा, निवडून आल्यास महागाईचा सामना करण्यासाठी सीबीडीसी ची कल्पना करतात. सीबीडीसी ची खरी उपयुक्तता अजूनही उलगडत आहे आणि केवळ वेळच जागतिक आर्थिक परिदृश्यावर त्यांचा संपूर्ण प्रभाव प्रकट करेल.

सौरदीप बाग ऑब्झर्वर रिसर्च फाउंडेशनचे असोसिएट फेलो आहेत.