पायाभूत सुविधांच्या योजनांची जबाबदारीने अंमलबजावणी करून भारत हे सिद्ध करू शकतो की रस्ते जोडणी आणि वन संवर्धनामध्ये समतोल साधणे शक्य आहे.
चार जागतिक जैवविविधता हॉटस्पॉटचे घर आणि 17 'मेगाडायव्हर्स' देशांपैकी एक, भारतातील जंगले ही एकूण नोंदवलेल्या प्राण्यांच्या प्रजातींपैकी 7-8 टक्के प्रजातींना भारत जबाबदा आहेत आणि त्यांना प्रचंड सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व आहे. मात्र, या जंगलांमध्ये जैवविविधतेचे मोठे नुकसान होत आहे. भारतातील रस्त्यांच्या पायाभूत सुविधा हे याचे प्रमुख घटक आहेत. 6,600,000 किलोमीटरहून अधिक लांबीचे जंगली क्षेत्र व्यापलेले आहे, ज्याचे स्वरूप वन्यजीवांच्या विपुलतेवर प्रचंड नकारात्मक परिणाम करते.
जंगले त्यांच्या सभोवतालच्या जमिनीला आणि क्षेत्राला अनेक सेवा पुरवतात. निरोगी जंगले वातावरणातून कार्बन वेगळे करतात आणि एक जैवसाठा तयार करतात.
जंगले त्यांच्या सभोवतालच्या जमिनीला आणि क्षेत्राला अनेक सेवा पुरवतात. निरोगी जंगले वातावरणातून कार्बन वेगळे करतात आणि एक जैवसाठा तयार करतात. जमिनीत नायट्रोजन स्थिर करण्यासाठी देखील जंगले महत्वाची भूमिका बजावतात, ही प्रक्रिया जमिनीची सुपीकता आणि वनस्पतींची वाढ राखण्यासाठी आवश्यक आहे. या प्रक्रिया जैवविविधता आणि वाघ, हत्ती आणि गेंड्यासारख्या संवेदनशील प्रजातींच्या अस्तित्वाला अनुमती देणारी निरोगी परिसंस्था राखण्यात योगदान देतात. मोठ्या प्रमाणावर, जंगले नैसर्गिक आपत्तींविरुद्ध अडथळा म्हणून काम करतात; कारण ज्या कार्यक्षमतेने ते पावसाचे पाणी शोषून घेतात आणि धरून ठेवतात, त्यामुळे जंगले हे पूर आणि दुष्काळ प्रतिबंधक प्रणाली म्हणून सुद्धा काम करतात, ज्यामुळे भूजल पातळी चांगल्या प्रमाणात राहते. याव्यतिरिक्त, डोंगराळ भागात जंगले मातीला एकत्र बांधतात आणि भूस्खलन रोखतात.
जंगलांमधील रस्त्यांच्या उपस्थितीमुळे रेषीय अंतर निर्माण होते, ज्यामुळे जंगलाच्या अखंड क्षेत्राचे लहान भागांमध्ये विभाजन होते, ज्यामुळे रस्त्याच्या दोन्ही बाजूंना एक किलोमीटरपर्यंत जैवविविधता आणि वन आरोग्य कमी होते. काही प्राणी रस्त्यावरील पायाभूत सुविधा पूर्णपणे टाळत असल्याने, त्यांची हालचाल जंगलाच्या छोट्या तुकड्यांपुरती मर्यादित होते, ज्यामुळे जनुक साठ्याचे नुकसान होते, संसाधनांची उपलब्धता कमी होते आणि राहण्यायोग्य क्षेत्राचे नुकसान होते. मोठ्या स्थलांतर मार्ग असलेल्या प्राण्यांना अनेक रस्ते पार करण्यास भाग पाडले जाते, ज्यामुळे गाड्यांच्या धडकेने त्यांचा मृत्यू किंवा दुखापत होण्याचा धोका असतो. हे विशेषतः समस्याप्रधान आहे कारण हे प्राणी पर्यावरणीय संतुलन राखण्यासाठी अनेकदा महत्त्वाचे असतात आणि त्यांची दीर्घ जीवनचक्र आणि कमी प्रजनन दर असल्याने प्रत्येक मृत्यू मोजला जातो. रस्ते या भागातील प्राण्यांना शिकारीसाठी अधिक सुलभ बनवतात आणि प्राण्यांच्या मानवांच्या संपर्कात येण्याची शक्यता वाढवतात.
गेल्या दोन दशकांमध्ये 2.33 दशलक्ष हेक्टर वनक्षेत्राचे नुकसान झाले आहे आणि 30 टक्के जमिनीचा ऱ्हास झाला आहे, हे पाहता हे स्पष्ट आहे की भारताला आपल्या जंगलांचे संरक्षण करण्याची गरज आहे.
वाहतूक आणि संपर्कासाठी कार्यक्षमता राखताना वन्यजीवांसाठी कमीतकमी विघटनकारी असलेल्या पायाभूत सुविधांची अंमलबजावणी करणे हा एक दृष्टीकोन आहे. रस्त्यांच्या पायाभूत सुविधांच्या स्थापनेचे नियोजन, बांधकाम आणि बांधकामानंतरचे विश्लेषण या तीन वेगवेगळ्या टप्प्यांमध्ये विभाजन करून हे केले जाऊ शकते. नियोजनाच्या टप्प्यात, स्थानिक परिसंस्थांच्या देखभालीसाठी सर्वात टिकाऊ आणि कार्यक्षम योजना म्हणजे जंगलाच्या बाहेरील बाजूने रस्ते बांधणे, वन्य प्राण्यांना अजिबात त्रास न देणे. तथापि, हा सहसा वास्तववादी उपाय नसल्यामुळे, केवळ थेट पर्यावरणीय हानीचे खरे मूल्यच नव्हे तर जैवविविधतेतील चढउतार आणि परिसंस्था आणि प्रमुख परिसंस्थेच्या सेवांमधील व्यत्यय ह्यांचा हिशेब ठेवून, रस्त्याचे हानिकारक पर्यावरणीय परिणाम विरुद्ध सकारात्मक आर्थिक परिणाम यांचे संपूर्ण खर्च-लाभ विश्लेषण केले जाणे आवश्यक आहे. जर विघटनकारी मार्ग स्वीकारणे आवश्यक असेल तर योग्य संवर्धन उपाययोजना अंमलात आणणे आवश्यक आहे. नैसर्गिक जल सायकलिंग प्रणालींसारख्या प्रमुख परिसंस्थेच्या घटकांचे नुकसान टाळण्यासाठी जंगलाच्या नैसर्गिक चक्रांसाठी कमी विघटनकारी होण्यासाठी भूप्रदेशातील वैशिष्ट्यांचा वापर केला पाहिजे. पाण्याच्या अखंडित प्रवाहासाठी आणि पुराच्या वेळी अतिरिक्त निचरा उपायांसाठी रस्त्याखाली कालवे बांधून हे केले जाऊ शकते.
जंगलाच्या मोठ्या भागांचे आरोग्य राखणे हे पहिले प्राधान्य आहे, परंतु लहान भागांकडे दुर्लक्ष केले जाऊ शकत नाही कारण ते अनेकदा मोठ्या भागांमधील नैसर्गिक संपर्क आणि प्राण्यांसाठी राहण्यायोग्य भागात प्रवेश वाढवण्याचे प्रमुख साधन म्हणून काम करते. प्राण्यांशी संघर्षाच्या बिंदूंचा अंदाज लावला गेला पाहिजे आणि प्राण्यांना रस्ता पार करण्यासाठी पुरेसे नियोजन केले गेले पाहिजे.
जंगलाच्या मोठ्या भागांचे आरोग्य राखणे हे पहिले प्राधान्य आहे, परंतु लहान भागांकडे दुर्लक्ष केले जाऊ शकत नाही कारण लहान जंगले अनेकदा मोठ्या भागांमधील नैसर्गिक संपर्क आणि प्राण्यांसाठी राहण्यायोग्य भागात प्रवेश वाढवण्याचे प्रमुख साधन म्हणून काम करतात.
प्राणी रस्ता ओलांडण्याच्या भारताच्या पहिल्या उदाहरणांपैकी एक उदाहरण आसाममधील हुलोंगपार गिब्बन वन्यजीव अभयारण्यातून येते, आसाम वन विभागाच्या सौजन्याने, रेल्वे रुळावरून बांधलेला एक पूल (Canopy bridge), जो अभयारण्यातून जातो आणि लुप्तप्राय पश्चिमी हुलॉक गिब्बनसाठी जंगलातील भागांमध्ये सुरक्षित संपर्क साधतो. रेल्वे रुळांवरील लोखंडी रचना असलेला, धातूच्या तारांचा वापर करून झाडांना बांधलेला हा पूल, गिब्बनच्या अत्यंत विकसित आणि विशेष हालचालीसाठी अनुकूल नसल्यामुळे गिब्बनद्वारे वापरला गेला नाही. त्याऐवजी, त्याच रेल्वे मार्गांवरून जोडणाऱ्या दोन झाडांनी नैसर्गिकरित्या तयार केलेल्या पुलाचा वापर करून गिब्बन जंगलातील भागातून जात असल्याचे दिसून आले. आसाममधील बोराजन पोडुमोनी अभयारण्यातील अशाच परिस्थितीत, गिब्बनने बांबूच्या साध्या खांबाच्या पुलाला स्पष्ट प्राधान्य दिले. हे प्रत्येक परिसंस्थेचे संतुलन आणि अद्वितीय वैशिष्ट्ये विचारात घेणाऱ्या प्रकरण-विशिष्ट उपायांची गरज स्पष्ट करते.
कमी करण्याच्या उपाययोजनांची पुरेशी आखणी केली गेली असली तरी रस्त्यांच्या बांधकामाचा टप्पा ही अत्यंत विघटनकारी प्रक्रिया आहे. पर्यावरणाचे नुकसान कमी करण्यासाठी, विशिष्ट वेळेचे वेळापत्रक आणि कचरा आणि सामग्रीचा वापर/विल्हेवाट लावण्यावर कठोर निर्बंधांचे पालन करणे आवश्यक आहे. एक स्पष्ट कालमर्यादा निश्चित केली गेली पाहिजे आणि त्याचे पालन केले गेले पाहिजे, कमी नुकसान करण्याच्या उपाययोजनांच्या उभारणीला प्राधान्य दिले गेले पाहिजे. बांधकामाच्या टप्प्यानंतर, मानवी-वन्यजीव संघर्षाची ठिकाणे किंवा प्राण्यांच्या मार्गिकांमधील अडथळे शोधण्यासाठी रस्त्यांच्या जाळ्याचे सक्रिय सर्वेक्षण करणे आवश्यक आहे, आणि कमी करण्यासाठी योग्य उपाययोजना करणे आवश्यक आहे.
असे म्हटले जाते की, वास्तविक जगात वेळापत्रक व योजनेत चुका आणि बदल होणे बंधनकारक आहे. अशा बदलांमध्ये क्षेत्राच्या परिसंस्थेवर विनाशकारी परिणाम होण्याची क्षमता असल्याने, सर्व पुरेशी पावले उचलली गेली असली तरी, वन्यजीव क्षेत्रांद्वारे रस्त्यांचे नेटवर्क तयार करणे हा एक उच्च-जोखीम असलेला प्रयत्न आहे आणि आधीच अस्तित्वात असलेल्या रस्त्यांच्या विस्तार करणे हे नुकसान कमी करण्यासाठी एक पर्याय म्हणून जोरदारपणे विचारात घेतले पाहिजे.
अमेरीका डस्ट बाऊल इतिहासात म्हटल्याप्रमाणे जमिनीचा निष्काळजीपणे वापर आणि मोठ्या प्रमाणात परिसंस्थेचा नाश याचा स्पष्ट परिणाम ठळकपणे दिसून येतो हे एक उदाहरण आहे ज्यातून भारताने शिकले पाहिजे.
अमेरीका डस्ट बाऊल इतिहासात म्हटल्याप्रमाणे जमिनीचा निष्काळजीपणे वापर आणि मोठ्या प्रमाणात परिसंस्थेचा नाश याचा स्पष्ट परिणाम ठळकपणे दिसून येतो हे एक उदाहरण आहे ज्यातून भारताने शिकले पाहिजे. भारताच्या स्वातंत्र्यानंतरच्या दशकांमध्ये, दळणवळण आणि रस्त्यांची गरज ही एक स्पष्ट प्राथमिकता होती आणि आर्थिक आणि सामाजिक अशा दोन्ही बाबतीत भारताच्या यशस्वी विकासाची गुरुकिल्ली होती. अनेक वर्षांच्या यशस्वी विकासामुळे, भारताचे रस्ते नेटवर्क आता जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचे सर्वात मोठे जाळे म्हणून विस्तारले आहे, जे दळणवळण आणि विकासात एक मोठे यश म्हणून उभे आहे. मात्र, जंगलांचा ऱ्हास सुरूच राहिल्याने नवीन महामार्ग बांधण्याचा पर्यावरणीय खर्च वाढतो. आर्थिक फायद्याचे नुकसान होण्याविरुद्ध काळजीपूर्वक मूल्यमापन केले पाहिजे आणि कमी विघटनकारी पर्यायी उपाय विचारात घेतले पाहिजेत.
पुढे जाताना, वन संवर्धनासह रस्ते जोडणीमध्ये समतोल साधणे शक्य आहे हे दाखविण्याची संधी भारताकडे आहे. भारत आपल्या दीर्घ आणि सतत विस्तारत जाणाऱ्या कामगिरीच्या यादीत शाश्वत रस्ते विकासाची भर घालून जागतिक उदाहरण निर्माण करू शकतो.
अर्जनवीर सिंग हे ऑब्जर्व्हर रिसर्च फाऊंडेशनमध्ये रिसर्च इंटर्न आहेत.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
Arjanvir Singh is a Research Intern at the Observer Research Foundation. ...
Read More +
PREV
