युरोपचे बदलते ऊर्जा धोरण

युक्रेनवरील रशियन आक्रमणाने अनेक चिंता आणल्या. एक बिघडत चाललेले मानवतावादी संकट आणि युरोपमध्ये अन्न आणि ऊर्जा सुरक्षेमध्ये सुरू असलेल्या युद्धामुळे निर्माण झालेल्या धोक्यामुळे जगभरात त्याचा प्रभाव वाढला आहे. तथापि, युरोपियन युनियन (EU) साठी सर्वात चिंतेची बाब म्हणजे हिवाळी हंगामापूर्वी महाद्वीपला तोंड द्यावे लागणारी उर्जा संकट आहे. रशियन ऊर्जा पुरवठ्यावर अवलंबून असण्याचे युरोपचे कठोर वास्तव युद्धाने समोर आणले आहे. रशियाला माघार घेण्यास भाग पाडण्याच्या आशेने पश्चिमेने रशियावर निर्बंध लादले. हे प्रतिउत्पादक सिद्ध झाले; रशियाने स्व-निर्बंध लादून आणि त्याच्या सर्वात मोठ्या ग्राहक-युरोपला गॅस पुरवठा मर्यादित करून जागतिक व्यवस्थेला धक्का दिला. Gazprom, रशियाच्या सरकारी मालकीच्या ऊर्जा महामंडळाने 30 वर्षांत प्रथमच लाभांश रद्द केला. रशियाचा युरोपवर दशकभर चाललेल्या ऊर्जा बाजाराच्या नेतृत्वाखालील प्रभावामुळे हा खंड आपल्या ऊर्जेच्या गरजांसाठी मॉस्कोवर जास्त अवलंबून राहिला.

रशियन ऊर्जेवर युरोपचे अवलंबित्व

स्वतःवर युद्धासाठी निधी पुरवल्याबद्दल जागतिक टीका आकर्षित करूनही, युरोप रशियन ऊर्जा पुरवठ्यावर अवलंबून आहे. सेंटर फॉर रिसर्च ऑन एनर्जी अँड क्लीन एअरने केलेल्या विश्लेषणाने असा निष्कर्ष काढला की युद्धाच्या पहिल्या 100 दिवसांत (फेब्रुवारी 24 ते जून 3) जीवाश्म इंधनाच्या निर्यातीतून रशियन महसूल €93 अब्ज होता; यातील 61 टक्के (अंदाजे €57 अब्ज) EU ने आयात केले. हा गट त्याच्या नैसर्गिक वायूच्या वापरापैकी अंदाजे 84 टक्के आणि 97 टक्के तेल उत्पादने आयात करतो. 45 टक्के नैसर्गिक वायू, 25 टक्के आयातित तेल आणि 45 टक्के कोळसा आयात करणारा रशिया हा या आयातीचा प्राथमिक स्रोत आहे. या आयातीची किंमत प्रति वर्ष €400 अब्ज आणि प्रतिदिन सुमारे €114 दशलक्ष एवढी आहे. EU मध्ये वाहतूक क्षेत्र तेलाचा सर्वात मोठा ग्राहक आहे, तर ऊर्जा क्षेत्र गॅसचा सर्वात मोठा ग्राहक आहे.

तथापि, युरोपियन युनियनमध्ये रशियन तेलावरील अवलंबित्वात एकजिनसीपणा नाही. रशियन तेलाच्या सर्वात मोठ्या आयातदारांमध्ये नेदरलँड्स, इटली, फ्रान्स आणि फिनलंड यांचा समावेश होतो. अवलंबित्वाच्या बाबतीत, स्लोव्हाकिया हे लिथुआनिया, पोलंड आणि फिनलंड नंतर सर्वात अवलंबून असलेले सदस्य राज्य आहे (चित्र 1 पहा).

रशियामधून युरोपमध्ये चार मार्गांनी नैसर्गिक वायूची आयात केली जाते—युक्रेन, बेलारूस-पोलंड, नॉर्ड स्ट्रीम 1 कॉरिडॉर जो रशियाला बाल्टिक समुद्राद्वारे जर्मनीला जोडतो आणि तुर्कस्ट्रीम कॉरिडॉर जो काळ्या समुद्राद्वारे रशियाला तुर्कीशी जोडतो (चित्र 2 पहा) .

संपूर्ण 2021 मध्ये, या पाइपलाइनद्वारे रशियन पुरवठा इष्टतम क्षमतेपेक्षा कमी राहिला. 2022 मध्ये, गॅझप्रॉमने वितरीत करण्याचे वचन दिलेले फक्त एक तृतीयांश गॅस पुरवले (चित्र 3 पहा). शिवाय, क्रेमलिनने अनेक EU देशांमध्ये गॅस निर्यातीवर बंदी घातली आणि नॉर्ड स्ट्रीम I पाइपलाइनद्वारे गॅस प्रवाहाची पातळी कमी केली. रशियाने “अमित्र” खरेदीदारांवर निर्बंध लादताना टर्बाइन देखभालीसह विलंब झाल्यामुळे पारगमन पातळी कमी केल्याचा दोष दिला.

रशियाने युद्धानंतर सहा देशांना नैसर्गिक वायूची निर्यात बंद केली आहे – पोलंड, बल्गेरिया, फिनलंड, नेदरलँड्स, डेन्मार्क आणि लॅटव्हिया. पुरवठा अटींचा भंग करून लॅटव्हियाला होणारे वायूचे परिवहन थांबवण्यात आले होते, तर पोलंड, बल्गेरिया, फिनलंड, नेदरलँड आणि डेन्मार्क यांनी रशियन रूबलमध्ये पेमेंट नाकारले. या सहा देशांचा रशियाच्या नैसर्गिक वायूच्या आयातीच्या प्रमाणात अंदाजे 22.2 अब्ज घनमीटर (bcm) वाटा आहे. शिवाय, युक्रेनने रशियन तेल वाहतुकीच्या निलंबनामुळे मध्य युरोपातील अनेक भाग प्रभावित झाले; रशियावर लादलेल्या पाश्चात्य निर्बंधांमुळे कीवला मॉस्कोचे पारगमन शुल्क मिळण्यास मनाई करण्यात आली. स्लोव्हाकिया, हंगेरी आणि झेक रिपब्लिकचा समावेश असलेल्या ड्रुझ्बा पाइपलाइनच्या दक्षिणेकडील कॉरिडॉरवर परिणाम झाला होता, तर पोलंड आणि जर्मनीद्वारे उत्तरेकडील कॉरिडॉर अप्रभावित राहिला. याशिवाय, जर्मनी, इटली, फ्रान्स आणि ऑस्ट्रिया या देशांमध्‍ये होणार्‍या गॅस वाहतुकीवरही निर्बंध घालण्‍यात आले आहेत.

रशियन अवलंबित्व कमी करण्यासाठी प्रतिबंधात्मक उपाय

युरोपियन युनियनने आधीच रशियाकडून कोळसा आणि जीवाश्म इंधनाची आयात निलंबित केली आहे. 2023 पर्यंत रशियन तेलाची आयात पूर्णपणे थांबवण्याचे आणि नैसर्गिक वायूच्या आयातीला एकूण ऊर्जा आयातीच्या केवळ दोन-तृतीयांश मर्यादेपर्यंत मर्यादित करण्याचे प्रयत्नही हाती घेतले जात आहेत. अनेक युरोपीय देशांनी रशियन ऊर्जेवरील त्यांचे अवलंबित्व कमी करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण पावले उचलली आहेत. जर्मनीने आपली तेल आयात कमी केली तर पोलंडने, युनायटेड स्टेट्स (यूएस) सह, परिणामी रशियाच्या ऊर्जा महसुलावर विनोउज्सी बंदरात (कतारी आणि यूएस संचालित) द्रवरूप नैसर्गिक वायू (LNG) टर्मिनल बांधून प्रभावित केले. त्याच बरोबर, लिथुआनिया, फिनलंड आणि एस्टोनियाने त्यांची रशियन ऊर्जा पुरवठा अवलंबित्व 50 टक्क्यांहून कमी करण्यात यश मिळवले. तथापि, हंगेरीसारखे प्रचंड अवलंबून असलेले देश मॉस्कोवरील व्यापक EU निर्बंधांविरूद्ध प्रतिकारशक्तीचे आवाहन करीत आहेत.

2030 पर्यंत हायड्रोजनचा वापर चौपट करण्याबरोबरच बायोगॅसचा वापर वाढविण्याचा विचार केला जात आहे. इतर शिफारशींमध्ये घरगुती छतावरील सौर ऊर्जा पॅनेलची स्थापना समाविष्ट आहे जी ब्लॉकच्या वीज वापराच्या एक चतुर्थांश उत्पन्न करू शकते.

युरोपियन कमिशनच्या सूचनांमध्ये पुरवठा सुरक्षा आणि आयात लवचिकता वाढविण्यासाठी एलएनजीने रशियन गॅस बदलणे समाविष्ट आहे. गॅस पुरवठा व्यत्यय दरम्यान ऊर्जा टंचाई कमी करताना रशियन ऊर्जा टप्प्याटप्प्याने कमी करण्यासाठी हे महत्त्वपूर्ण सिद्ध होऊ शकते. शिवाय, नॉर्वे, अल्जेरिया आणि अझरबैजान सारख्या विद्यमान गॅस पुरवठादारांना पश्चिमेकडून त्यांचा पुरवठा वाढवण्यासाठी प्रोत्साहन दिले जात आहे. EU ने नॉर्वेला आर्क्टिकमधील नवीन तेल आणि वायू क्षेत्रांचा शोध घेण्याचा सल्ला दिला आहे. अमेरिका, कतार आणि ऑस्ट्रेलियामधून एलएनजी आयातीत वाढ देखील लक्षणीय आहे.

EU पुनर्नवीकरणक्षमतेचा वाटा वाढवण्याचा जाणीवपूर्वक प्रयत्न करत आहे. 2030 पर्यंत हायड्रोजनचा वापर चौपट करण्याबरोबरच बायोगॅसचा वापर वाढविण्याचा विचार केला जात आहे. इतर शिफारशींमध्ये घरगुती छतावरील सौर उर्जा पॅनेलची स्थापना समाविष्ट आहे जी ब्लॉकच्या वीज वापराच्या एक चतुर्थांश उत्पन्न करू शकते.

स्वच्छ ऊर्जा संक्रमणाला गती देण्याचे” प्रयत्न हे एक आव्हान असल्याचे सिद्ध झाले आहे. रशियन ऊर्जेवरील अवलंबित्व कमी करण्याच्या गरजेच्या विरोधात जीवाश्म इंधनाच्या किमती वाढवल्याने रशियन ऊर्जा आयातीवरील निर्बंधाचा प्रभाव मर्यादित राहील याची खात्री झाली.

दरम्यान, एलएनजी, रशियावरील अवलंबित्व संपुष्टात आणण्यासाठी युरोपची प्राथमिक निवड म्हणून, ग्रीनहाऊस गॅस उत्सर्जन वाढवल्यामुळे मोठ्या प्रमाणावर टीका झाली. दोन नवीन एलएनजी टर्मिनल्स स्थापन करण्याच्या जर्मनीच्या घोषणेने जीवाश्म इंधन-निर्मित विजेवर अवलंबून राहण्याचा विस्तारित कालावधी सूचित केला; हे जर्मनीला एलएनजीवर दीर्घकाळ आणि अनपेक्षित अवलंबित्वासाठी भाग पाडू शकते. काही देश वीज पुरवठा सुरक्षित करणार्‍या कोळसा संयंत्रांच्या तात्पुरत्या पुन: सक्रियतेद्वारे कोळशावर स्थलांतरित होतील. याचा अर्थ गगनाला भिडणारे कार्बन उत्सर्जन होईल कारण कोळसा वीज निर्मिती गॅस निर्मितीपेक्षा जवळजवळ दुप्पट उत्सर्जन करते.

संक्रमणादरम्यान REPowerEU चे महत्त्व

आक्रमणाला प्रतिसाद म्हणून, 2030 पूर्वी ऊर्जा-स्वतंत्र युरोप तयार करण्यासाठी REPowerEU धोरण आखण्यात आले आहे. या योजनेमुळे ऊर्जेच्या वाढत्या किमतींचा सामना करण्यासाठी उपाययोजना राबवताना रशियन नैसर्गिक वायू आयातीवर ब्लॉकचा अवलंबित्व कमी होईल. REPowerEU ऊर्जा कार्यक्षमता सुधारणे, नवीकरणीय ऊर्जेचा वापर वाढवणे आणि तेल आणि वायूच्या गैर-रशियन पुरवठादारांना सुरक्षित करणे या त्रि-पक्षीय धोरणाचे समर्थन करते. वीजनिर्मितीमध्ये अक्षय ऊर्जा स्त्रोतांना चालना देण्यासह गॅस पुरवठ्याचे असे वैविध्यपूर्णीकरण EU ला गरम आणि वीज निर्मितीमध्ये गॅस बदलण्यास सक्षम करेल. युरोपियन कमिशनच्या मते, हे 2022 च्या समाप्तीपूर्वी रशियन गॅसच्या EU मागणीमध्ये दोन-तृतीयांश घट सूचित करते.

REPowerEU ऊर्जा कार्यक्षमता सुधारणे, नवीकरणीय ऊर्जेचा वापर वाढवणे आणि तेल आणि वायूच्या गैर-रशियन पुरवठादारांना सुरक्षित करणे या त्रि-पक्षीय धोरणाचे समर्थन करते.

एलएनजी आणि नॉन-रशियन पुरवठादारांकडून पाइपलाइन आयात करून गॅस पुरवठ्याचे वैविध्यीकरण केले जाईल. याव्यतिरिक्त, बायोमिथेन आणि अक्षय हायड्रोजन उत्पादन आणि आयात देखील विविधीकरणाच्या या प्रयत्नाद्वारे केली जाईल. 1 ऑक्टोबर 2022 पर्यंत EU च्या गॅसचा साठा किमान 90 टक्के क्षमतेपर्यंत भरण्याचा प्रस्ताव कठीण असेल, त्याची सध्याची क्षमता सुमारे 30 टक्के आहे. शिवाय, योजना सर्व EU सदस्य राज्यांना किमान स्तरावरील गॅस स्टोरेज असणे अनिवार्य करते. आयोगाच्या ‘फिट फॉर 55’ प्रस्तावानुसार, 2030 पर्यंत, वार्षिक जीवाश्म वायूचा वापर 30 टक्क्यांनी कमी होईल जो 100 बीसीएम इतका असेल. REPowerEU च्या योगदानासह, हे 155 bcm जीवाश्म वायूच्या वापरासारखे असेल.

संक्रमणासाठी अल्पकालीन अडथळे

जरी EU च्या मोठ्या अवलंबनामुळे नूतनीकरणक्षमतेकडे रात्रभर संक्रमण करण्याच्या प्रयत्नांना प्रतिबंधित केले जात असले तरी ते नैसर्गिक वायूला उर्जेचा एक महत्त्वपूर्ण स्त्रोत बनवेल. म्हणून, 2023 साठी गॅस साठ्याची तातडीने भरपाई करणे अत्यावश्यक आहे. विविधीकरण प्रक्रियेचा वेगवान मागोवा घेतल्याने व्यत्ययादरम्यान पुरवठा सुरक्षा देखील सुनिश्चित होईल. युरोपमध्ये गॅसचा प्रवाह कमी करण्याच्या रशियाच्या निर्णयामुळे गॅसच्या किमतींमध्ये अभूतपूर्व वाढ झाली; यामुळे युरोपियन युनियनला हिवाळ्यात त्याच्या उर्जेचा वापर करण्यास भाग पाडले जाईल. एलएनजीचा रिसॉर्ट असूनही, त्यांची युरोपियन प्रोसेसिंग युनिट्स आधीच पूर्ण क्षमतेने कार्यरत आहेत. शिवाय, हिवाळ्यात गॅसची 30 टक्के मागणी वाढल्याने युरोपमधील मर्यादित गॅस स्टोरेज आजारी आहे. मोठ्या साठ्यासाठी पायाभूत सुविधांची पुनर्रचना आवश्यक आहे.

2022 मधील नैसर्गिक वायूच्या किमती 2021 मधील त्यांच्या पातळीच्या अंदाजे सहा पट वाढल्या, परंतु EU च्या सहाव्या निर्बंध पॅकेजमध्ये त्यावर बंदी नव्हती. ऊर्जा दारिद्र्य संकटाचा प्रभाव कमी करणारे समर्थन पॅकेज नागरिकांना खाणे किंवा गरम करणे यापैकी एक निवडण्याची गरज नाही. दरम्यान, तेलाच्या किमतीत आणखी वाढ होण्याच्या शक्यतेने नेत्यांना त्यांच्या वचनबद्धतेवर विलंब किंवा मागे जाण्यास भाग पाडले आहे.

ऊर्जा दारिद्र्य संकटाचा प्रभाव कमी करणारे समर्थन पॅकेज नागरिकांना खाणे किंवा गरम करणे यापैकी एक निवडण्याची गरज नाही.

संक्रमणासाठी दीर्घकालीन अडथळे

संक्रमणाचा सर्वात महत्त्वाचा दीर्घकालीन अडथळा म्हणजे EU चे टिकावू ध्येय. EU हवामान उद्दिष्टांचे स्वरूप लक्षात घेता, अक्षय आणि शाश्वत पर्याय शोधणे हे अत्यंत कठीण काम असेल. ऊर्जेच्या वाढत्या किमती आणि त्यांच्या महत्त्वाकांक्षी हवामान आश्वासनांमध्ये युरोपीय नेते फाटले आहेत.

पवन, सौर आणि जलविद्युत यांसारख्या अक्षय स्रोतांचा वापर, जरी हिरवा आणि शाश्वत असला तरी त्यावर पूर्णपणे अवलंबून राहू शकत नाही. वारा किंवा सूर्यप्रकाश नसलेल्या काळात, लवचिक नूतनीकरणीय वीज निर्मिती सार्वजनिक मागणी पूर्ण करण्यात मदत करेल. अस्थिर जीवाश्म इंधनाच्या अविश्वसनीय प्रदात्यांकडून यशस्वीरित्या संक्रमण करण्यासाठी EU ला विश्वसनीय पुरवठादारांची आवश्यकता असेल.

---

जोएना ORF मध्ये रिसर्च इंटर्न आहेत.